c.
— Sina GG. Emilio Aguinaldo, Luciano San Miguel
at Vibora — Noong ika-6 ng hapon nang ika-25,
araw na ikinakuha ng mga kastila sa bayan ng Imus,
ang tatlong ginoong nasabi, ay nagsilagay sa dakong
labas na malapit sa kabayanan at ang tangka'y
maharang ang mga kastila sa pagtungong San Francisco
de Malabon, Nobeleta at Cavite el Viejo Nang di
makatagpo ng mabuting pook na dapat katayuan, sina
GG. San Miguel at "Vibora'y" nagsiuwing
kasama ang lahat nilang mga kawal, gayon din ang
ginawa ni G. Aguinaldo, na umowi raman sa Naik at
dito'y nagkasakit siya nang may kalubhaan sa loob ng
dalawang linggo.
d.
— Nang isa sa mga huling araw ng Marso,
1897,— ang mga kastila'y umalis sa Imus;
nagsipagdaan sa mga lupang sakahan sa dakong timog ng
kabayanan ng Cavite el Viejo at nagsipasok sa lupang
sakop ng San Francisco de Malabon hanggang
mangakarating sila sa nayon ng Bakaw ng naturang
bayan. Sa pook na ito'y natagpuan nila ang pangkat ni
G. Andres Bonifacio, saka ang mga tao ng Magdiwang.
Pinaglunggatian ng mga naghihimagsik na ang mga
kastila'y mapabalik sana muli sa Imus, ngunit walang
nangyari. Nagsitulog noon ang mga kastila sa naturang
nayon ng Bakaw, at nang kinabukasan, ay nasilakad, na
ang malaki nilang pangkat ay naliligiran ng maraming
kalabaw at mga kabayong napaghuli nila sa mga
kaparangan at sila'y nagsitungo sa asyenda ng
Teheros, ngunit nilusob ng buong higpit ng mga kawal
ni Tenyente Heneral San Miguel, ni Koronel Antonio
Virata at Koronel Esteban San Juan, ng Komandante
Montalan, kasama pa ang mga sariling kawal ni G.
Andres Bonifacio. Sa pagurong sa labanang ito ng mga
kastila, ay nakuha nila ang Nobeleta, at ang
tanggulan nitong, di nagahis kailan man, ay
napilitang iwan ng mga tanod na pinangunguluhan ni
Heneral San Miguel. Sa mga namatay sa labanang ito,
ay kabilang ang isang nagngangalang Gregorio Dampot.
35.
—Mga bagay-bagay at pangyayari sa buwan ng Abril,
1897. —
a
— Nang nagsisimula pa lamang ang buwang
ito,— si G. Andres Bonifacio at
"Vibora" ay lumusob sa mga kastilang nasa
Nobeleta, at bagaman gayon na lamang ang naging
kasiglaan sa pakikilaban ng mga naghihimagsik, na
tumagal tuloy ng maghapon, ay di rin nagbunga ng
kasyahang-loob. Kasama naman sa nangapatay ang isang
nagngangalang Juan Munti, na ang bangkay ay naiwan sa
pintuan na rin halos ng tahanang kinahihimpilan ng
mga kastila.
b
— Pagkakuha ng San Francisco de Malabon. —
Noong ika-7 o 9 ng umaga, ang mga kastilang
pinangunguluhan ni G. Francisco Valencia (Talang 19
at 20), ay nagsialis sa Nobeleta at kanilang
sinalakay ang San Francisco de Malabon; sa pagsalakay
na ito, ang mga kastila't naghihimagsik ay nagkaroon
ng isang labanang napakahigpit at madugo. Marami sa
mga sumalakay ang nasawi gayon din naman sa mga
naghinimagsik; katunaya'y halos kalahati sa mga tao
ni G. Andres Bonifacio ang nangamatay, dahilan sa
banal na pagtupad sa kanilang sinalita nang di pa
nangyayari ang pagsalakay ng kaaway, na anila:
"Dito'y iiwan namin ang amin-aming mga
buhay", palibhasa, sa bayang Mapagtiis ay
nagtamo sila ng mga pagmamahal at mabuting pagtingin
ng mga taong-bayan. Kabilang sa mga nasawi ang
Komandante Pio Bayot, Lucio at Valeriano Poblete (ama
at anak), Nicomedes at Cornelio Esguerra (ama at
anak), Juan Broas, ang anak ng nasawing Kapitan, G.
Mariano San Gabriel, isang nagngangalang Vicente
Pulot, Santiago Sangafiar at ang Kapitan-Ayudante at
Kalihim ni "Vibora" na si G. Francisco
Arnaldo.
Dapat
din namang banggitin na si Heneral G Pio del Pilar at
kanyang maraming kawal at isang maliit na pangkat ng
Imus na pinangunguluhan ng isang Komandante, ay
nagsigibik sa pagtatanggol ng San Francisco de
Malabon; ngunit bago magsimula ang paglalabanang
nasabi na, ay nagsialis din nang walang anomang
paalam sa tnga pangkat na nasa pook ng Tarike. Nakuha
nga ng mga kastila ang bayan, at pagkaraka'y sinunog
nila ang maraming bahay sa harap ng simbahan, mula sa
dakong silangan hanggang kanluran Nang sumunod na
araw sa pagkakuha ng San Francisco de Malabon, sina
"Vibora", ang Heneral ng Brigadang G.
Nicolas Portilla at iba pa, mula sa Katibayan
(Buenavista) ay nagsitungo sa bayan ng Kampupot
(Aliang, Santa Cruz de Malabon ó Pangwagi) at sa
pagpapatuloy nila sa dakong Indang (Walangtinag), ay
natagpuan dito si G. Mariano Trias Closas sa piling
ng kasintahan niyang si Bbng. Maria Ferrer, kasama
nito ang ama at ang kapatid na si G. Luis Ferrer.
Itong mga huli ay luha-luhaang nagpapaalam sa
naturang pinunong Trias, na siyang nagtulot upang ang
kanyang magiging biyanan at mga anak nit6, ay
magsiharap na at pumailalim sa kapatawaran ó
"amnistia" na ipinagkakaloob ng pamahalaang
kastila, sanhi sa pagkakuha sa bayan ng Nobeleta ng
mga pulu-pulutong na kastilang pinamamanihalaan ni
Heneral Lachambre. Maraming salin ng pamahayag
tungkol sa amnistia ng mga kastila ang kanilang
ipinadala bago salakayin ang San Francisco de
Malabon, at sa mga bayang nasa kamay pa noon ng mga
naghihimagsik at sa iba pang pook, sa pamamag-itan ng
mga taga Santa Kurus de Malabon, na gaya ng naiulat
na'y, nagpahalata sila (taga Tansa), nang mga una
pang sandali, ng pagwawalang bahala at panghihinabang
ng loob sa ating mga kawal, lubha pa nga nang makuha
na ng mga kastila ang Imus at Nobeleta. Ang mga taga
Santa Krus de Malabon, ay nagpamalas ng tunay na
kapootan sa mga naghihimagsik, sa katunaya'y isa man
halos sa mga mag-aanak na lumalayo sa pook ng
labanan, dahil sa pagkahulog na sa mga kastila ng
kanilang bayan, ay di pinatutuloy (ng mga taga Tansa)
sa kanilang mga bahay o looban kaya; sa dahilang ito,
ang lahat ng mga naghahanap ng sukat mapangublihan,
ay sa Naik o sa Indang kaya nagtutungo, mga bayang
tumatanggap naman sa kanila (ang mga alsang balutan)
ng buong pagtingin at habag.
Si G.
Francisco Valencia, nang nasa Nobeleta na, kasama ng
mga kastila, ay nagpadala rin ng mga sugo sa kanyang
bayang Santa Krus de Malabon, upang ang mga tagaroon
ay magsipaglagay ng bandilang puti sa kanilang mga
bahay-bahay, tanda ng pagsuko, bagay na sinunod nga
ng lahat, mula noong kinabukasan ng pagkakuha ng San
Francisco de Malabon. Ang Santa Cruz de Malabon ay
nakuha nang walang laban at kapagkarakang makapasok
doon ang nmga kastila, ay pumailalim na sa
"amnistia" ang Ministro de Guerra ng
pamahalaang Magdalo, na si G. Daniel Tirona at ang
Heneral ng Brigadang G. Juan Cailles. Itong huli,
nang magtatag ng pangkat ng mga kusang-loob
(voluntarios) si G. Valencia, ay dagling humarap na
maging kawal at pumisan kay G. Jose del Rosario, ang
abogadong ipinagmamapuri at inihahalal ni G. Daniel
Tirona sa Teheros.
Pagdating
nina "Vibora" at mga kasama sa Indang at
mabatid na wala roon ang pamahalaang Magdiwang,
ay nagsipatungo ng Naik at dito na dinatnang
napapanatag ang Magdiwang at ang Magdalo
sa piling ng Ktt. Pangulo ng Katipunan, G. Andres
Bonifacio.
Bago
magmahal na araw (Semana Santa) nang taong 1897, ang
dalawang pamahalaan ng iMagdiwang at Magdalo, ay
nagsisiiral sa Naik, at ang kanilang mga hukbo, ay
nagsilagay sa pampangin ng ilog Timalang. Ang mga
pinuno ng Magdiwang ay nagsipagtangkang lusubin ang
mga kastilang nasa sa Santa Cruz de Malabon, ngunit
ang balak na ito'y hindi natuloy, dahil sa mga
kata-katang nakasusuklam na kinapatayaan ng mga
kagawad ng dalawang pamahalaang nasabi, na kapwa
natatayo sa isang maliit na bayan.
c
— Pagkabalita ni G. Andres Bonifacio na ipinasya
ng pamahalaang Magdalo ang pagpapalaya sa
mga kastilang bihag na nasa kanilang kapangyarihan,
ay ipinagpautos sa kanyang mga kawal na hulihin ang
mga nangasabing bihag pati kanilang tagahatid na
noo'y nabalitang patungo na sa dakong Santa Cruz ng
Malabon, at iharap sa kanyang natatalibaang mabuti.
Naganap ang kanyang ipinag-utos at ang mga hinuli ay
dinala sa bahay-asyenda ng Naik, na siyang
kinalalagyan noon ng pamunuan ng Ktt. Pang-ulo ng
Katipunan at ng sa Magdiwang; kasama sa mga kastilang
nahuli si Heneral Mascardo, at ang Ministro ng
asyenda ng Magdalo na si G. Cayetano Topacio. Kumalat
ang balita ng naturang pagkahuli, at nang malaman ni
G. Emilio Aguinaldo, ito'y nagtungo sa pook na
kinalalagyan ni G. Bonifacio at nang silang dalawa'y
magkita ay sinabi ni G. Bonifacio ang gaya ng
sumusunod:- "na ang sinomang katipunero'y may
kabig ó wala man, ay may tungkuling humadlang sa
pagharap ó kaya pagsuko ng sinomang pilipino, sa mga
pinuno ó kaya sa kapangyarihan ng mga kaaway,
lalung-lalo na ng mga pinunong pilipinong tanyag na
tanyag na; sapagkat ang Katipunan ay itinatag, upang
pumatnubay sa Panghihimagsik hanggang sa matamo ang
layon, na di iba't ang "Kalayaan ng bayan";
at sapagkat humarap na sa mga pinunong kastila ang
dalawang bansag na kagawad ng Pamahalaang Magdalo,
ay ibig niyang mailagang gayahan ng iba ang gayong
gawi, na totoong nakasisirang-puri sa Panghihimagsik.
Si G. Emilio Aguinaldo ay sumagot at nagpaliwanag din
na ikinasiyang loob ng lahat ng kaharap noon; kayat
nanauli ang dating pagkakasundo tuloy nagyakapang
mahigpit ang dalawang pinuno pati naman ang mga
nakaharap.
d
— Paglusob sa mga bayang Sto. Tomas at Tanawan,
Batangan, ng mga naghihimagsik. —Ang
mga kawal ng pangpook ng Pamahalaan ng Batangan na
pinamumunuan ng kanilang Heneral G. Miguel Malvar, at
saka ang mga tao ng mga Heneral Lucino at Portilla
(Nicolas), sa lilim ng pamamahala ni 'Vibor4",
ay nagsilusob sa mga bayang nasabi na sa unahan at sa
kinatatayuang lugal ng mga kastila sa nayong yaong
pinanganganlang Bilug-bilog. Nagkaroon ng mahigpit na
labanan; ngunit sa huli, ang mga naghihimagsik ay
napaurong na marami ang sugatan at may ilang patay.
e
— Sa likod ng Pasko ng Pagkabuhay ng taong 1897—
Nang matamo na ni G. Emilio Aguinaldo
ang pagkagiliw sa kanya ng marami sa mga pinunong
naghihimagsik, ay kanyang pinairal ang kapasyahang
pinagtibay sa Kapulungan sa Teheros at ang sa
Kombento ng Santa Cruz, at sa gayo'y tinipon niya ang
mga kagawad ng pamahalaang Magdiwang sa isang hayag
na pagpupulong; ito ang patuluyang nagpasya at
nagtatag ng Pamahalaan ng Republika Pilipina, sa
lilim ng ganitong pagkakabuo:
Pang-ulo,
G. Emilio Aguinaldo; Pangalawa, G. Mariano Trias
Closas; Kapitan Heneral, "Vibora";
Direktor de Guerra, G. Emiliano Riego de Dios;
Direktor del Interior, G. Pascual Alvarez;
Direktor del Estado, G. Jacinto Lumbreras;
Direktor de Hacienda, G. Baldomero Aguinaldo;
Direktor de Fomento (Instruccion, Comercio y
Obras Publicas), G. Mariano Alvarez; Direktor de
Justicia, G. Severino de las Alas.
Matapus
malagyan ng tao ang mga naturang tungkulin, ay
pinagkaisahan ng lahat ng magkakasama sa tagong
pamahalaan, na baguhin ang mga sagisag at
palatandaang dati ng mga kawal sa hukbo.
36
— Mga bagay-bagay at pangyayarirng mahalaga sa buwan
ng Mayo hanggang sa pagdating sa Biyak-na-Bato ni
Aguinaldo.—
a.
— Nang mnga huling araw ng Abril 6 mga unang
araw ng Mayo ay tinipon ni G. Andres
Bonifacio ang kanyang mga kabig sa nayon ng Limbon,
Indang, sa nasang umalis na sa lupang Kabite, at
magtungo sa kabundukan ng San Mateo (Maynila) at sa
mga kabundukan ng Bulakan. Samantalang inaantabayanan
ang kanyang mga tao, na sa pagsunod sa kanya'y
nagsipatungo rin sa lupang Kabite, at samantalang
inaantay niya ang pagbabalik ng mga kawal niyang
nagsisiyasat ng kanilang mabuting pagdaanan. ay
maraming mga litaw na taga Kabite, kabilang sa
kanila'y si G. Severino de las Alas at ang Koronel
Jose Coronel, ang nagharap kay G. Emilio Aguinaldo ng
ilang sumbong(???) laban sa naturang si G. Andres
Bonifacio. Ilan sa mga sumbong ay itong mga
sumusunod:
Na,
ang nasabing si G. Andres Bonifacio ay binayaran
ng mga prayle, upang magtatag ng Katipunan at
ibunsod ang bayang pilipino sa digma ng walang
sandata, laban sa Pamahalaang Kastila na sagana
sa lahat ng kailangan, ukol sa pakikibaka.
Na,
ang nasabing G. Bonifacio ay nag-utos sa kanyang
mga tao na sunugin ang simbahan at kombento ng
lndang kung makuha ng mga kastila ang kabayanan.
Na, ang mga kawal ni G. Bonifacio ay nagsisikuha,
sa pamamag-itan ng lakas, ng mga kalabaw at iba
pang mga hayop na pangsaka na pinapatay at
kinakain nila.
Na,
si G. Bonifacio ay may tangkang sumuko na sa mga
kastila, pati kanyang mga kawal.
Pagkabatid
ng Pang-ulo ng Republika Pilipina sa naturang mga
sumbong (???), ay dagling ipinadala sa Limbon ang mga
Koronel Agapito Bonzon at Jose Pawa, kasama ang
kani-kanilang mga tao ng taganas na barilan. Sa
Limbon ay tinanong sila ni G. Bonifacio kung saan
magsisiparoon at nagsisagot na lumabas lamang sila,
upang makapagsiyasat; kaya nagsipagpatuloy ng lakad
pagkatapus na sinusundan ng Koronel Julian Montalan;
ngunit pagdating nila sa Banay-banay, Amadeo, ay
nagsipihit din muli sa Indang. Kinabukasan ng umaga,
ang mga kawal ni G. Andres Bonifacio na noo'y
nakabantay sa daan ng nayong Limbon, ay nilusob na’t
sukat ng pangkat ng nagsibalik doong mga Koronel
Bonzon. at Pawa at agad nilang napatay ang matandang
kapatid ng Supremo na si G. Ciriaco Bonifacio, at
pagkatapus ay hinandulong na nila ng mga kasamang
kawal ng namatay, hanggang sa mangahuli at maalisan
silang labat ng sandata.
Pagkarinig
sa putukan, si G. A. Bonifacio at isa pang kapatid
niyang si G. Procopio, saka ang mga kasamang G.
Alejandro Santiago, G. Francisco Carreon, G. Apolonio
Samson, G. Antonino Guevara at iba pa, ay nagsidalo
sa pook na pinangyayarihan ug gulo; ngunit babahagya
pa silang nakalalapit, ay sinagupa na sila nina
Bonzon at Pawa. Si Koronel Bonzon ang bumaril ng
rebolber kay G. Andres Bonifacio na ipinagkasugat
nito sa kaliwang bisig. Dumaluhong din noon si
Koronel Pawa kay G Andres Bonifacio at ito'y sinaksak
ng sundang sa gawing kanan ng leeg. Nang anyong
bibigyan uli ng isa pang saksak si G. Bonifacio, ay
siyang pagdaluhong kay Pawa ni G. Alejandro Santiago
na nagsabing: "Ako ang patayin ninyo, huwag
iyan!" Noon din ay inilagay si G. Andres
Bonifacio sa isang duyan at dinalang bihag sa Indang,
pati ng kapatid. na Procopio na nagagapus ng buong
higpit; kasama ring bihag sina GG. Francisco Carreon,
Arsenio Mauricio, isang,binatang nag-aaral pa na
nagngangalang Leon Novenario, na naging Kapitan
Ayudante't Kalihim ni Vibora at iba pang di ko na
mapagtatandaan ang mga panga-pangalan. Ang labat ng
nabihag, matangi kay G. Andres Bonifacio at kapatid
nitong G. Procopio, ay pinagpipiit sa bilangguang
madilim at di binigyan ng pagkain, kundi makalawa
lamang sa loob ng tatlong araw na ikinabilanggo nila.
Ang Konsehong inilagay upang magsiyasat, tungkol sa
mga pagkakasalang ibinubuhat kay G. Andres Bonifacio
at sa kapatid nitong G. Procopio, ay humatol ng
parusang kamatayan sa magkapatid.
b—
Sa likod ng dalawang araw mula sa pangyayari sa
Limbon kina GG. Bonifacio, ay sinalakay at nakuha ng
mga kastila ang Naik, bagama't gayon na lamang ang
ginawang pagtatanggol ng mga naghihimagsik na
nangapaurong sa Maragundong. Naagaw din ng mga
kastila ang bayan ng Indang, na dahil sa kakulangan
ng punlo ng mga naghihimagsik ay nagkaroon lamang ng
sandaling labanan at ang ating mga kawal ay
nagsilipat sa nayong Dainé, Indang, na ginawang
bayan ng Himagsikan at nginalanang Labong,
bilang parangal kay G. Mariano Trias Closas, na
nagtaglay ng gayong pamagat sa panahon ng
paghihimagsik. Buhat sa Labong ay inilipat uli ang
himpilan ng himagsikan sa Kaytitingga, isang nayon
ding ginawang bayan at pinamagatang Mainam,
sa kapurihan naman ng Pang-ulo ng
Sangguniang-Lalawigang Magdiwang, G. Mariano
Alvarez na gumagamit ng gayong pamagat ó simboliko.
Maraming
mga dating nayon lamang ng Kabite bago maghimagsik
ang nagawang bayan dahil sa karamihan ng naninirahang
tao, gaya na nga ng mga nasabi na. Kaya ang dating
nayong kilala sa ngalang Buenavista ng San Francisco
de Malabon, ay ginawang bayan at pinamagatang Katibayan,
pagpaparangal bilang kay G. Diego Mojica,
Kagawad-Kayamanan ng Magdiwang na siyang may
gayong sagisag sa Katipunan; ang nayong Aliang ng
Santa Cruz ay bininyagan namang Kampupot, na
siyang pamagat sa Katipunan ni G. Ariston Villanueva,
Kagawad-digma ng Magdiwang, at ang dating
nayong Binakayan, Cavite el Viejo, ay pinanganlang Bakay.
c.
— Nang nasa Maragundong na ang pamahalaan ng
Republika Pilipina, si G. Feliciano Jocson
ay dumating at mula sa liwasan ng kabayanan hanggang
sa kombento, ay sumigaw ng buong lakas na:—
"Mabuhay ang Kalayaan ng Pilipinas!" At
upang mapasigla ang loob ng tao, ay nagsabi, bukod sa
iba't iba pa, na sa madaling panaho'y darating ang
mga armas na kanyang binili sa Hongkong, at sa
pamamag-itan ng kaunti pang pagmamatigas sa labanan,
ay matitiyak nang lubusan ang ating pagwawagi. Sa
kahilingan ni G. Jocson ay tinulutan siya ni G Emilio
Aguinaldo na magtatag ng isang pamahalaan sa gitna ng
pulong Luson na pinamamagatang "Gobierno
Departamental ng Pitong Lalawigan sa Gitna ng
Luson". Si G. Feliciano Jocson, kasama si G.
Teodoro Gonzalez, ay natagpuan sila ni Vibora sa
Mainam ó Kaytitingga, Alfonso, at sa panayam ni
Vibora at ni Jocson ay naibadya nito ang bagay sa
kapahintulutang magtatag ng Gobierno Departamental,
at tuloy ipinakita kay Vibora ang isang larawang
kahuwad ng watawat na tatlong kulay, isang araw at
tatlong bituwin. Ang mga lalawigang binubuo ng
nasabing pamahalaan ay itong mga sumusunod:
Tayabas,
Laguna de Bay, Morong, Manila, Bulakan, Nueba
Esiha at Bataan.
Ang
Pamahalaang Departamental ay binuo rin ng mga
tungkuling, gaya ng napagtibay na ng Republika
Pilipina, at sa mga ginoong naghawak ng tungkulin sa
loob ng pamahalaang iyon, ay napabilang itong mga
sumusunod:
G.
Anastacio Francisco, pangalawang Pang-ulo; G.
Feliciano Jocson, Kagawad pangloob; G. Teodoro
Gonzalez, G. Cipriano Pacheco, at G. Antonio
Montenegro, na naging Punong-lalawigan
(Gobernador) sa probinsia ng Maynila; G. Severino
Taeño, Heneral rg Brigada. Isa sa mga pangkat ng
Heneral na ito'y pinamahalaan ng isang babaing si
Ginang Agueda Cahabagan, na siyang, sa buong
paghihimagsik, ay nabansag sa pangalang
kilalangkilala ng madla na:—"Henerala
Agueda", pagkapalibhasa'y tunay na nagtamo
ng katibayang ito, na ipinagkaloob ng Heneral G.
Miguel Malvar, Komandante Heneral ng hukbo ng
pamahalaang panglalawigan ng Batangan (Gobierno
Regional de Batangas).
Ang
Tenyente Heneral G. Mamerto Natividad ay nahalal na
siyang mamahala sa lahat ng mga kawal ng bagong
pamahalaang itinatag, at sa gayo'y nagtaglay siya ng
tungkuling pagka-Komandante Heneral ng Centro ng
Luson. Sa ilalim ng kanyang pamamahala ay kasama ang
mga Heneral ng hukbo at itong mga sumusunod:
G.
Mariano Llanera, Tenyente Heneral, kasama ang
kanyang anak na si G. Eduardo Llanera, Koronel.
G. Isidoro Torres, Tenyente Heneral, kasama ang
kanyang matalik at matapang na kalalawigan na si
G. Gregorio del Pilar, Koronel.
G. Manuel Tinio, G. Francisco Makabulos, G.
Simeon Tecson, isang nagngangalang Cabling, at G.
Tiburcio de Leon. taga Polo, Bulakan, mga
Henerales ng Brigada.
Ang
Pamahalaang Departamental, sa bisa ng Konstitusyong
ginawa ni G. Isabelo Artacho, ay nalansag at
pinawalang kabuluhan, noong mga huling araw ng
Nobyembre 1897, at si G. Antonio Montenegro ay
nanungkulan ng pagka-direktor ng Estado dahil sa
pagkamatay ni G. Jacinto Lumbreras, at si G. Isabelo
Artacho ay siya naman ang gumanap ng pagka-direktor
ng interior bilang kapalit ni G. Pascual Alvarez, na
naging Intendente Heneral ng hukbo ng Republika
Pilipina.
d
— Mga huling araw ng Abril 6 sa mga unang araw
ng Mayo nang makuha ng mga kastila ang bayan ng
Maragundong. Naganap sa liwasan ng bayan ang
napakamarugong paghahamok, na kung di sanhi sa
kakulangan ng punlong magagamit ng mga naghihimagsik
na nagsisilaban sa patio ng simbahan, ay di sana
napilitang humimpil ang pamahalaan ng Republika
Pilipina sa mga kabundukan ng Maragundong at Look,
Batangan at sa paanan ng bundok na Pinagbanderahan.
e
— Nangahulog din sa kamay ng mga kastila, ilang
araw lamang noon, ang, mga bayang Alfonso, Mendez Nuñez
at Amadeo, dahil sa kawalan ng punlo ng mga
naghihimagsik. Sa isang saglitang pagpapanagpo sa
pook ng Parroso, sakop ng Amadeo, ay napatay ang
Komandante ng kawal panghihimagsik na si G. Florencio
de la Viña na nagpapamagat na Ensiong.
f — Pagkabaril sa magkapatid na G.
Andres Bonifacio at G. Procopio Bonifacio.—
Nang ang Republika Pilipina ay nahihimpil na sa mga
bundok na lalong masukal at tago sa pag-itan ng
Maragundong at Look, pook na pinamamagatang Buntis,
si G. Emilio Aguinaldo ay nagpasya na ng pagpapabaril
sa dalawang magkapatid na nasabi na, upang lubusan
nang mawala, marahil, ang sa boong tapang at lagablab
ng pag-ibig sa bayang tinubuan, ay tinatag niya ang
K. K. K. ng mga A. N. -B. na siyang lumikha ng
dakilang tungkuling sa gahasa'y inangkin niya
(Aguinaldo). Inuna muna ang Procopio at pagkatapos
ang Andres, na dahil sa kanyang mga sugat ay lupaypay
na ang katawan, kaya't dinalang nakaduyan sa pook na
pinagbarilan, isang oras muna sa kanyang kapatid, ng
mga Koronel ding Bonzon at Pawa (Koronel Lazaro
Makapagal?), na gaya ng maalaala'y silang nagsilusob
sa pangkat nina Bonifacio sa nayon ng Limbon, Indang.
At sa ganitong paraan tinapus ang buhay niyaong
bayaning humamak sa mga kapanganiban, at nagtatag ng
K. K. K. ng mga Anak ng Bayan; niyaong taong nagturo
sa bayang pilipino ng tunay na landas, upang maibulid
ang panga-alipin ng mga dayuhan; niyong, kailan ma't
kausap ng kanyang mga kabig, ay lagi nang nilalabasan
sa bibig ng mga ganitong pangungusap:
"Pagsikapan
ninyong huwag makagawi ng mga pagkakasalang
makadudungis sa inyong mnga pangalan".
"Matakot kayo sa Kasaysayan (Historia), na
siyang di mapagkakailaan ng inyong mga
kagagawan".
