Leda and the swan

Assumption: Art and literature reflect the culture from which they emerge

Two traditions:

• Zeus and Nemesis: In this tradition, Leda brooded an egg that belonged to Nemesis. What happened was that Zeus pursued Nemesis, who disguised herself as a goose, whereupon Zeus transformed into a swan, and captured and impregnated her. (Nemesis, according to Hesiod, is the personfication of the resentment of and punishment for hubris.)

• Zeus daalt neer uit de hemel en, onder de vorm van een zwaan, paart met Leda

Biografie

• Leda, gemalin van Tyndarus, Koning van Sparta

  sta

• Castor (wagenmenner) en Polydeuces of Pollux (bokser), zonen van Leda en Tyndarus (Odyss. 11.298-304)--andere bronnen zonen van Zeus

• Helen en Polydeuces, kinderen van Leda en Zeus; Clytemnestra en Castor, kinderen van Leda en Tyndarus

• Clytamnestra, dochter Leda en Tyndarus, vrouw van Agamemnon (die door haar wordt vermoord) (Odyss. 24. ca.442)

• Helena, dochter van Leda en Jupiter volgens Ovidius (de enige sterfelijke dochter van Zeus)--Nemesis-traditie: Helen, dochter van Nemesis en Zeus, maar opgevoed door Leda

• Heraclitus: uit Leda's eieren komen oorlog en vrede (archetypische antithese)

Functie Griekse kunst: relatie tussen de mens en het goddelijke

Leda en de zwaan:

• verkrachting bevestigde vrouwen in hun ondergeschikte rol

• symboliek: dynamische macht en schoonheid

• zwaan: nobel dier geassocieerd met Apollo en Venus

• feit dat traditie verkrachting veel meer gebruikt wordt in de kunst en literatuur duidt op mysogiene traditie en ondergeschikte rol van vrouw--Nemesis-traditie: maternale rol--verleiding en seksuele daad speelt af tussen figuren van Olympus; enkel het uitbroeden/opvoeden door menselijke bemiddelingl--geen interferentie van goddelijke en menselijke

Vrouwen in Oude Griekenland (klassieke periode):

• patriarchale maatschappij: ondergeschikt aan mannen

• enkel sociale macht als echtegenote van een invloedrijke man

• rol beperkt tot huiselijke sfeer (verantwoordelijk voor organisatie huishouden)--hield ook bescherming in van de seksualiteit (verkrachting) (anderzijds leek in de praktijk het huwelijk sterk op verkrachting en worden de twee in de literatuur met elkaar geassocieerd)

• toch kregen vrouwen opleiding in lezen, schrijven, rekenen, spinnen, weven, haken, zingen, dansen en muziek--noodzakelijk voor het hoog houden van harmonia (wetten en rechtvaardigheid) tussen de leden van het huishouden/slaven--dat dit onbekend is heeft te maken met hun afzondering binnenshuis (het was zelfs verboden bij name naar respectabele vrouwen te verwijzen)--toch waren er vrouwelijke filosofen, o.a. in de school van Pythagoras--maar hun aantal blijft beperkt en bewijs is schaars

• rol als courtisane en heterae: grotere zelfstandigheid, maar zonder sociale en maatschappelijke (wettelijke) bescherming--heterae waren geen Atheners (daarom geen "huisarrest") en waren vaak intelligente vrouwen (en dus begeerlijker dan de opgesloten Atheense vrouwen)

• ook vrouwen uit lagere klassen, die moesten werken om te overleven, waren vrij van het ideaal van de huiselijke sfeer

• religieuze rol (zekere privileges): restant van profetische rol priesteressen van de orakels

• moederschap: misschien taboe (zoals in vele oude culturen) maar door afzondering van vrouwen weinig over bekend

Vrouwen in mythe (archaische periode):

• niet-patriarchaal: godinnen echte macht over wereld (b.v. Pallas Athena, godin van de wijsheid)

• godinnen als verwezenlijking van het ideaal/de ideale schoonheid (b.v. Aphrodite)

• overvloed aan vrouwelijke monsters: sirene, sphinx, gorgon, Scylla en Charybdis, Chimera, Amazonen

• Homeros' vrouwen handelen ook vanuit een zekere machtspositie, b.v. Penelope, Nausicaa, Helena

Leda en het ei van Nemesis (Grieks)

Het ei wordt vergerzeld van een duif--bij Pausanius (Description of Greece 3.16.1) wordt het ei van Nemesis (met Helan) een symbool van huiselijkheid en vlijt (vrouwen die een tuniek weven voor Apollo

Sarcofaag van de familie Herodes Atticus, 2de eeuw, Attica

Greek bas-relief (Archeological Museum, Venice)

Groote zwaan: goddelijke afbeelding

Svoronos

Rechts: begrafenis scene (zie: Herodes): Leda behoort tot de traditionele iconografie van de dood-

De dood is een abrupte overgang van ene wereld naar de andere; dat geldt ook voor Leda en het verlies van haar onschuld (ook zoals het huwelijk: vor het meisje een overgang van kindzijn tot volwassen verantwoordelijkheid)

In de literatuur wordt huwelijk ook vaak geassocieerd met dood of verkrachting

Malibu vase, J. Paul Getty Museum, c. 350-301 BCE

Realistische afbeelding van de zwaan

Links: dansende vrouw (dansen vooral ceremoniële en religieuze betekenis)--of weglopende vrouw--haar borst is ontbloot, er hangt een spiegel boven haar hoofd

Onder: Eros die een hert voedert (pastorale scene: liefde en onschuld)

Boven (geheel): Zeus en Aphrodite, godin van de liefde= erotische afbeeldingen

Palaia Pafos, Cyprus

Scene: natuur

Leda: in duidelijke staat van ontkleding

Erotisering thema gaat gepaard met verkleinen van de zwaan

Romeinse Republiek

Romeinse Keizerrijk

Verbetering conditie vrouwen ten opzichte van Athene en Romeinse Republiek

• Medische teksten spreken over gelijkheid van mannen en vrouwen, waar voordien volgens de natuur de vrouw ondergeschikt was aan de man
• inferieur, want zij bezit geen sperma; volgens Aristoteles waren vrouwen een monstreus, een fout van de natuur, die altijd naar perfectie streeft--sperma voorzag de foetus van vorm, intellect en ziel, terwijl de bijdrage van de vrouw zich beperkte tot het toeleveren van de materia van het kind
• Op het vlak van het recht wordt het syteem van tutela (waarbij de vrouw onder de voogdij staat van haar man) daterend van de Republiek afgeschaft: vrouwen konden nu zelf hun zaken beheren, bleven ook niet langer opgesloten binnenshuis--in bepaalde gevallen kon de vrouw het hoofd van de familie worden.

Het complexere systeem van wetten bij de Romeinen, vooral wat betreft de rolverdeling van de seksen, is een reflectie van een veranderd sociaal gedraag:

• De facto segegratie van de geslachten is opgeheven (haremachtige bestaan van de vrouwen bij de Grieken) en moet anders georganiseerd en beregeld worden.
• Vrouw wordt niet langer beschermd tegen verkrachting; daarmee gaat gepaard dat de vrouw, als "zelfstandiger" wezen, als verleider begint gezien te worden (voorheen een rol van de courtesane).

Toch blijven de oude machtsverhoudingen behouden. Nieuwe "mythen" om hiërarchie man-vrouw te behouden:

• afkeer van vrouwelijke viriliteit (cf. priesteressen, courtesanes)
• de seksualiteit van de vrouw wordt aan banden gelegd--en daarmee gepaard wordt de vrouw duidelijker een object van begeerte

Ovidius

Helen, geboren uit een van Leda's eieren zegt: "Leda makes Jove my father, deceived by the Swan, false bird she cherished in her trusting bosom" (Heroides 17.57-58). Impliceert Leda's toegeving maar een die rust op bedrog.

In Metamorphoses wordt Leda beschrijven als "recubare", achterover liggend, reclining onder Zeus' vleugels = half toegevend, half overweldigd (And shew'd how Leda lay supinely press'd, / Whilst the soft snowy swan sate hov'ring o'er her breast"

Marble statue (Roman)

Erotische kwaliteit

Renaissence:

Terugkeer naar de klassieke Griekse auteurs--een herwaarderen van hun moraliteit--goede vrouwen worden afgebeeld als slak of schildpad (dieren die hun "huis" nooit verlaten).

Overnemen van ideeën over vrouwen van Oudheid, vooral hun imperfecte staat en onnatuurlijkheid, b.v.

• "A woman, properly speaking, is not a human being" (Jacques Cujas, Opera Omnia, 1606)
• "Women then being the last of creatures, the end, the complement and consummation of all the works of God, what Ignorance is there so stupid, or what Impudence can there be so effronted, as to deny her a Prerogative above all other Creatures, without whom the World itself had been imperfect" (Cornelius Agrippa, De Nobilitate et praecellentia sexus foeminei, 1529)
• "Women are created for no other purpose than to serve men and be their helpers. If women grow weary or even die while bearing children, that doesn't harm anything. Let them bear children to death; they are created for that" (Martin Luther, Sämmtliche Werke).

Leonardo Da Vinci, Leda, 1504

Traditie: "To His Coy Mistress"

Aanwezigheid kinderen: nieuw element

• benadrukken van de reproductieve rol van de vrouw
• seksuele voorlichting tijdens Renaissance ging zelfs zo ver om erotisch plezier te promoten als het tot het orgasme bij de vrouw kon bevorderen, omdat zij geloofden dat een vrouw moet klaarkomen om bevrucht te raken.

Michelangelo (1530) National Gallery, London

Dit werk is waarschijnlijk een oude copie van een schilderij met hetzelfde onderwerp van Michelangelo uit 1530. De houding van Leda doet denken aan Michelangelo's "Nacht" in de Medici kapel in Florence.

"The representation, so obviously sensual and daring in its subject matter and objective motif is [...] removed into the sphere of austere purity. The action is spiritualized, because physical love is conceived as merely a reflex of an internal dream-event, and it is at the same time removed from the earthly and elevated to the universally valid and eternal [...]. Michelangelo renounced the sensual beauty of the epidermis and the transitoriness of movement: he has created an archetype of the act of love" (C. de Tolnay, The Medici Chapel, 1948).

Meest expliciete liefdesdaad in de Renaissance traditie.

Het droomelement schemert door en de actie van de verkracht/liefdesdaad is geweerd, maar de interpretatie is gewild neoplatonisch

Zij draagt haar kroon ten teken van haar koninklijke afkomst (vrouw van Tyndarus)

Cornelius Bos, etching, before 1563 (copy of Michelangelo)

Correggio, Leda en de Zwaan, 1531-32 (Gemäldegalerie, Berlijn)

Uit een reeks over de Minnarijen van Jupiter. Correggio heeft de scene opgenomen in een boslandschap met badende nimfen. Links van haar zit een musicerende Amor en spelen enkele putti. Leda is frontaal afgebeeld, in een gecompliceerde draaiing.

Blijft erotisch en seksistisch.

Pastorale setting: neutraler, utopisch

• interferentie mens/god is totaal verdwenen--Leda behoort ook tot het niet-menselijke--een ideëel beeld

• Verschil met contemporaine propagande afbeeldingen, die angst voor vrouwelijk macht representeren is duidelijk: geen fallische vrouwen, geen vrouwen die hun man afranselen (omgekeerde wereld), geen overspel en bedrog, enz.

• Leda is ook soort nimf, niet langer Tyndarus' echtegenote, koningin van Sparta, maar een symbool van de liefde.

• de zwaan is een soort speelmaatje of troeteldier geworden (al blijft de lichamelijke positie van de zwaan tussen Leda's benen typerend)

Giovanni Pedrini, called Giampietrino, Leda and her children, Helen, Clytaemnestra and the DIOSCURI. , ca. 1520-40. Hessisches Landesmuseum, Kassel.

Focus op de prolepsis (in wat lijkt op een parodie op Madonna met kind)

• Naakt en erotisch: maar toch een ideaalbeeld: een reflect van de harmonie van de Griekse Oudheid (Renaissance keerde terug naar de Klassieken omwille van hun moraliteit).
• Narduk op kinderen: nurturing, bemoederen

Paracelsus zag de vrouw als het eindpunt van Gods schepping met de belangrijke rol om de schepping voort te zetten (kinderen baren)--bij Pedrini is het duidelijk de vrouw die de geschiedenis voortbrengt

Edmund Spenser (1552-1599), from The Faerie Queene (3.11.32ff), 1590

Allegorie: Book 3: Kuisheid

Leda geeft duidelijk haar toestemming; zij laat Zeus zijn rol spelen als geweldenaar/verkrachter, maar stiekem streeft ze haar eigen bevrediging na = moraal: vrouw als eeuwige verleidster: mysogiene traditie van de Middeleeuwn voortgezet (cf. Dante: verleidershandboek)

From Prothalamion (ca. 1587-93?)

Celebrates the wedding of Katherine and Elizabeth, the two swans, daughters of the Earl of Essex in 1596

Poem gives a description by a disconcerted courtier of sights along the Thames

Positive: Leda and Zeus are equal to each other

Giulio Bonasone, Italian, Leda and the Swan, 16th century, Engraving

Bernard Picart, French, 1673-1733, Leda and the swan, Engraving

"Fecit olorinis Ledam recubare sub alis" (Ovidius)

Gaspard Duchange, (1662 - 1757), French, Leda and the swan (nymphs bathing with swans and cupids), 1711, Engraving (after Correggio)

Jean Thierry (1669-1739) Leda and the Swan, Paris 1717, marble.

Rococo stijl

Entered the Louvre in 1854. When Thierry was received into the Royal Academy, the painter Coypel provided him with a subject for his admission piece, which was submitted in 1717: Leda, Queen of Sparta, adored by Zeus who meets her on the riverbank in the form of a swan. This elegant and voluptuous theme is treated with the fluidity characteristic of the Rococo. Later, Thierry worked at the Court of Spain, where he introduced the spirit of Versailles infused by a new Baroque vitality.

François Boucher (1703-1770), 1742 (Stockholm, Nationalmuseet)

Pastorale scene--nog atlijd gallante liefdesavonturen en erotisch: Is hier suggestie van lesbische liefde die verstoort wordt door een zwaan?

In 1744 schrijft Vico is negatieve termen over de losbandigheid van Jupiters liefdes, die zelfs bestialiteit niet uitsluiten (#80)

• Hij waarschuwt voor de negatieve invloed die van de mythe kan uitgaan.
• Maar de kinderen, Castor, Pollux en Helena hebben toch een zekere legitimiteit (tijd van de helden) omdat ze onder de "auspicien" van Jupiter geboren zijn.

J. augustin Leveille, 2de helft 18de eeuw, ets en aquatint (Rijksmuseum, Amsterdam)

Carlo Antonio Porporati, Italian, (1740 - 1816) Il Bagno di Leda (Leda's bath), after Correggio, 18th century, Engraving,Achenbach Foundation for Graphic Arts

Go to Next Page