Demat e Detit
Industrite e lashta te naftes

Nga Dr. Zain Bilkadi

[Arabet e lashte te njohur ndryshe si Nabateanet apo “tregtaret e naftes ne Detin e Vdekur” ishin pasardhesit e popullit arab te Themudit. Nabateanet e lashte jetonin aty ku sot ndodhet Hixhazi, ne veri-perendim te Arabise Saudite. Me vone ata vendosen te ndertonin nje mbreteri (shek. 4-3 p.e.r.) qe perfshinte hapesira te medha te shkretetires Negev, pothuaj te gjithe ate qe sot quhet Jordani, bile dikur edhe Damaskun. Ky popull njihet si themelues i mbreterise me te madhe te Lindjes se Mesme. Nabateanet ishin nje popull i pasur, ne fakt aq i pasur saqe ata jane te vetmit ne historine e koherave qe vendosen taksa jashtezakonisht te larta per ata qe varferoheshin ne vend qe te pasuroheshin.

Ishte vdekja e Aleksandrit te Madh dhe shperberja e mbreterise se tij qe solli nabateanet dhe industrine e tyre te bitumit, ne konflikt me superfuqite e asaj kohe. Shume vite me vone, ne 86-87 p.e.r., mbreti grek Antiokusi XII ndermori dy fushata kunder mbretit nabatean, Ubejde I, ne nje perpjekje per te sunduar industrine nabateane te naftes. Ne vitin 31 p.e.r. arabet triumfuan kunder mbretit cifut Herod ne betejen e Kanauatit, sot Siria, dhe politika e naftes ne Lindjen e Mesme e vulosi fatin e Antonit dhe Kleopatres VII. Me ne fund ne vitin 106 e.r.  nabateanet u bashkuan nga mbreti Traxhan ne nje province te sapo formuar te Arabise Romake, me kryeqytet Bostran ne Sirine jugore.]

        ----      ----      ----      ---- 

Njerezit e kane perdorur naften qe ne kohet e lashta.

Gjuetaret parahistorik perdornin bitumin per te ngjitur majat e mprehta ne shigjetat e tyre, ndersa fermeret parahistorik korrnin me kosa, majat e gurta te te cilave ngjiteshin me te njejtin material. 7000 vjet me pare populli i Ubaidit i izolonte anijet me bitum te cilin e perdornin edhe per artin dekorativ qe e punonin aq bukur me ate qe quhet nena e perlave apo lapis lazuli (nje gur i cmuar ne ngjyre blu te erret).

Te gjithe keto gjendeshin ne Mesopotami, aty ku nafta ishte dhurate e natyres e cila  i kish falur atij populli burime te naftes e bitumit dhe shkembinj te pasur me nafte. Sipas fakteve te fundit thuhet qe bitumi tregtohej ne bregdetin perendimor te Gadishullit Arabik rreth fundit te shek 5 p.e.r.. Diku tjeter ne Lindjen e Mesme, gazi natyroror i pashfrytezuar, i ndezur nga rrufete, shkaktonte zjarre gjigande qe beheshin objekte te nje frike supersticioze.

Ne kohera, sumerianet, asirianet dhe babilonasit perdornin apo e merrnin bitumin nga burimet e Hitit dhe krahinave perreth Eufratit si: Ain Mamura, Ain Elmaraxh, Ramadi, Xheba dhe Ebu Giri. Ai perdorej per ndertimin e sistemeve vaditese, izolimin e anijeve, si shtese per te forcuar tullat e pjekura dhe si material per te mbajtur ato te lidhura ne ndertime. Keto civilizime te shkalles se larte perdornin tulla ne miliona dhe bitumin ne tonelata, ne fakt i perdornin keto aq shume saqe na duhet ta pershkruajme si nje industri te tere.

Ne mendojme qe industria e naftes eshte nje fenomen qe i perket shek. XX, dhe sigurisht gjate ketij shekulli eshte konsumuar me shume nafte se kurdohere, bile edhe per konsum per banore. Por ekzistonin industri te verteta ne ate kohe, qe punesonin nje numer te madh te popullsise, qe prodhonin produkte standarte dhe puna e te cilave pati ndikime te medha ne rendin ekonomik dhe politik nderkombetar. Nepermjet tre artikujve ne do te mundohemi t’i hedhim nje sy disave prej tyre.

        ----      ----      ----      ---- 

Per nabateanet e lashte arab, historia filloi te shkruhej ne 312 p.e.r., kur nje ushtri  mercenare greke kaloi shkretetiren siriane ne Jordanine e sotme dhe ju drejtuan pikes me te larget te Detit te Vdekur. Kur ata mberriten destinacionin, komandanti i tyre – nje gjeneral i quajtur Hieranimus i Kardias – nuk mundi t’i besonte syve. Grupe fisesh qe flisnin arabisht kishin ngritur cadrat ne breg me devete e tyre dhe prisnin ate qe ata e quanin Thaur – fjala arabe per “Dem” – te shfaqej ne mes te ujerave sulfurike.

Hieronimusi me vone zbuloi qe “Demat” ishin si ajsberge gjigande nafte te ngjizur dhe te papaster – bitum, qe lundronte ne ujerat e ndotura duke u shtyre nga ererat (shiko Aramco World, nentor-dhjetor, 1984). Sa here qe nje “dem” do te dukej ne siperfaqe, detaret do te suleshin me sepata ne duar duke garuar kush e kush  ta zinte i pari prene e tij.

Arabet e vleresonin shume naften; dhe ashtu sikurse greket thonin, ata e merrnin ate si placke lufte. Askund nuk eshte pershkruan me mire kjo skene sesa ne revisten e vete Hieronimusit:

“Ata benin gati trapet e tyre dhe i leshonin ato ne det. Mbi to lundronin tre vete, dy nga te cilet i jepnin rremave ndersa tjetri mbante shigjeten ne dore te cilen e perdorte kunder atij qe do te nderhynte ne kete gjueti. Kur ata i afroheshin bitumit lundrues ata kercenin ne te dhe me sepata pritnin copeza nga ai duke i derguar ato me pas ne breg”.

Ne breg, grate dhe femijet i sperkatnin keto copeza me dhé, i fusnin ato neper canta lekure dhe i ngarkonin ne devete qe beheshin gati per nje udhetim te gjate permes Sinait. Destinacioni i tyre ishte Aleksandria, Egjypt.

Si per ironi, kur Hieronimusi e pa kete korrje te jashtezakonshme te detit, ai kishte marre urdher t’i perzinte arabet dhe te siguronte naften per mbretin greko-maqedonas Antigonus I apo Monofthalmus-me nje sy. Hieronimusi i cili ishte shume i mire per te mbajtur shenim ato qe shikonte, u mund me shume lehtesi nga arabet dhe ai vete u desh te arratisej per te shpetuar. Rreth 270 vjet me vone, ditari i tij i harruar prej kohesh, ra ne duart e historianit Romak Diodorus Siculus, i cili e perdori ate per te pershkruar jeten e nabateaneve. Deri ne ate dite qe greket u shfaqen aty ku ata nuk ishin te mirepritur, asgje nuk dihej per nabateanet e Detit te Vdekur. Disa studiues mendojne qe keta te kene qene populli Nebaioth i permendur ne Bibel, apo sipas perkthyesit te Kur’anit Abdullah Jusuf Ali, ata ishin ato qe mbijetuan nga populli i Themudit ne Arabi. Eshte padyshim e sigurt qe ata jetonin aty ku sot eshte Hixhazi ne tokat veri-perendimore te Arabise Saudite, nga ku ata vendosen te ndertonin nje mbreteri qe perfshinte hapesira  te medha te shkretetires Negev, pothuaj te gjithe Jordanine e sotme, bile dikur edhe Damaskun. (shiko Aramko World, Mars-Prill, 1981) G. W. Boversok, profesor ne universitetin e Harvardit, ekspert mbi nabateanet dhe autor i librit Arabia Romake e quajti ate “ nje nga civilizimet me te medha te Lindejs se Mesme ne ate kohe”.

Megjithese nje pjese e madhe e historise se tyre mbetet ne erresire, te gjithe jane te mendimit qe nabateanet ishin nje popull i pasur bile aq i pasur saqe ato njihen si te vetmit ne historine boterore te cilet vendosen taksa jashtzakonisht te veshtira per ata qe varferoheshin ne menyre qe te pasuroheshin. Per te qene te sigurt, nje pjese e madhe e pasurise se tyre vinte nga te ardhurat qe keta merrnin nga tregtia e specave djeges dhe e myshqeve aromatike qe qarkullonte nga Arabia ne Egjypt – nje tregti kjo shume fitimprurese per te cilen ata ishin ndermjetesit ekskluziv. Por ne rastin tone, keto arabe te zgjuar dhe te shkathet e ndertuan prosperitetin e tyre mbi dy monopole, dhe jo nje, sepse ata ishin te vetmit eksportues te bitumit te Detit te Vekur ne Egjypt.

        ----      ----      ----      ---- 

Ne shek. IV p.e.r. kerkesa per bitum ne Egjypt po rritej dhe kjo per nje arsye te forte. Kjo substance po behej shume shpejt materiali kryesor per ritin me te rendesishem fetar ne Egjypt – Mumjen.

Ruajtja e trupit te te vdekurit, ka qene nje tradite mijera vjecare qe trashegohej nga besimi i faraoneve qe nese trupi i te vdekurit nuk ruhet, atehere nuk ka asnje siguri per shpirtin ne boten tjeter. Sidoqofte, rreth shek. V apo VI p.e.r., egjiptianet paten nje mungese te theksuar te aromatikeve, te cilet ato i merrnin nga bime te ndryshme qe ata i perdornin per operacion. Me kalimin e kohes, prifterinjte egjiptiane zbuluan se ato mund te zevendesonin nje pjese te aromatikeve me bitum te shkrire, duke krijuar nje perzierje me aromatiket natyrale. Ky bitum i shkrire shfaqet me inicialet mhr.Hr, nje perkthim ky i papiruseve egjiptiane te vjeter, dedikuar Anibusit, nje idhulli me koke cakalli i njohur si shpikesi i mumjeve: “Anubis... e mbush pjesen e brendshme te kafkes me mrh.Hr, aromatike, vaj cedari (nje lloj peme) me arome te kendeshme) dhe dhjamin e pulpave te kembes”.

Fjala mrh.Hr eshte e shkruar ne heroglife me simbolin e bufit, gojes, nje bime te gershetuar, fytyres dhe nje ene. Fjala i afrohet disi fjales arabe per bitumin, humar, te cilen nabateanet mund ta kene perdorur.

Per vete faktin qe Egjypti nuk kishte bitum, ata detyroheshin ta importonin ate nga nabateanet. Popullsia e Egjyptit ne vitet 300 p.e.r. ishte afersisht 7 milione dhe kerkesa per bitum ishte shume e madhe. Por nabateanet e dinin qe ne Detin e Vdekur fshihej nje thesar i permasave te medha. Keshtu qe ashtu sikurse dhe sot, nafta dhe tregu nderkombetar deshmuan se ishin te pandare.

        ----      ----      ----      ---- 

Ndermjet 323 dhe 285 p.e.r. nabateanet e gjeten veten ngushte ndermjet perpjekjeve te dy superfuqive qe udhehiqeshin secila nga ish gjenerale te ushtrise se Aleksandrit te Madh, Ptolemi I Soter dhe Antigonusi I me nje sy. Pas vdekjes se Aleksandrit te Madh te dy keta gjenerale u perpoqen te eleminonin njeri-tjetrin dhe te merrnin ne dore nje mbreteri qe perfshinte te tere Lindjen e Mesme. Ptolemi I  themeloi nje dinasti ne Egjypt ndersa Antigonusi I mori cfare eshte sot Turqia, Siria dhe Libani.

Ne vitin 312 p.e.r. Antigonusi mori sulmin e tij kundrejt Ptolemit. Ushtria e tij, qe udhehiqej nga nje oficer i besuar, Athineus, dhe e perbere prej 4600 luftetare, kishte marre misionin qe te nenshtronte “barbaret”, ashtu si i quanin ata nabateanet dhe gjithashtu t’i vinte nje bllokade ekonomike krahut lindor te Egjyptit. Eshte e mundur qe Antigonusi te kishte degjuar per eksportin e bitumit  permes shkretetires – dhe keto tregojne qe ai kishte planifikuar qe mungesa e bitumit do te sillte kryengritjen e klerit qe kishte nje ndikim aq te fuqishem tek rivali i tij. Por skema e Antigonusit deshtoi.

Atheneus kishte marre vesh qe ishte zakon i burrave te fiseve nomade te Detit te Vdekur te mblidheshin nje here ne vit per nje festival kombetar pergjate te cilit ata linin te gjithe pasurine e tyre me te vjeterit, grate dhe femijet ne nje vend te quajtur “shkembi”. Ky shkemb i pershkruar si shume i forte, i larte por i pa mbrojtur me fortese, duket sikur i perngjan kodres Um el-Bijara, qe ndodhet brenda qytetit te kuq te Petras, emri i te cilit do te thote “shkemb” ne greqisht. Ky qytet u be me vone kryeqyteti i mbreterise Nabateane (shih Aramco World, shtator-tetor, 1991). Atheneusi vendosi qe sulmi i tij te koincidonte me festivalin. Duke arritur shkembin ne mbremje, ai sulmoi ne befasi dhe vrau apo burgosi shume nga ata. Pasi plackiti kampin, ai u largua ne erresire me 700 deve dhe nje sai te madhe te plackes se luftes qe perfshinte shume aromatike dhe myhrr (nje substance ngjitese, ngjyre kafe qe perdoret per te bere parfume dhe aromatike), dhe gjithashtu 500 shufra te argjendta. Per ne, kjo pasuri evidenton qe nabateanet ishin tregtare te zote dhe kishin akumuluar pasuri te madhe, ndersa per forcat e Atheneusit ajo ishte shkaterrimi vete. Te lodhur nga vapa, te mbingarkuar dhe pa uje ata bene nje gabim fatal. Ata ngriten nje kamp shume me shpejt sec duhej.

Nabateanet mesuan per kete sulm te grekeve dhe ata nuk humben kohe per te mbledhur forcat dhe per tu nisur pas tyre. Pasi e gjeten kampin e grekeve, ata u sulen per hakmarrje dhe nga fundi i dites te gjithe ushtaret dhe pjesa me e madhe e kaloresve te Atheneusit u shkaterruan.

Kur u kthyen tek shkembi i tyre me gjithe mallin e tyre, nabateanet i shkruajten nje leter Antigonusit, e shkruar ne “shkronja siriane” – ndoshta Armaik, gjuha e folur e asaj zone. Ata akuzuan Atheneusin per agresion dhe kerkuan fjalen qe ata nuk do te sulmoheshin me. Antigonusi, me qellim qe te fitonte kohe, e mohoi pergjegjesine e tij per kete ngjarje dhe i siguroi ata qe Atheneusi kishte vepruar kunder urdherave te tij. Por kjo nuk i qetesoi nabateanet qe per te parandaluar cdo rrezik, ata vune njerez qe ruanin nga majat e kodrave gjate gjithe territorit te tyre.

        ----      ----      ----      ----   

Jo shume pas kesaj, Antigonusi urdheroi djalin e tij Demetrius – i njohur te greket si Poliorsitis (ngrites kurthesh) – qe te marshonte drejt shkembit ne krye te nje ushtrie shume te madhe qe perbehej prej 8000 ushtaresh gjysma e te cileve ishin kalores. Por levizja e tij u diktua shume shpejt nga nabateanet qe menjehere caktuan nje garnizon per te mbrojtur qytetin, ndersa te tjeret u shperndane ne drejtime te ndryshme duke marre me vete pasurite e tyre bashke me bagetite dhe duke u futur thelle ne shkretetire.

Kur Demetrius arriti Petran, ai e gjeti ate te mbrojtur. Sulmi i pare u thye me shume lehtesi dhe ai u detyrua te terhiqej. Diten e dyte, ndersa ai pergatitej per t’i dhene qytetit nje rrufe te dyte, pleqte nabateanas i derguan atij nje mesazh ku ata shprehnin shume bukur deshiren per paqe por edhe gadishmerine per lufte te arabeve beduine:  

“Hiresia juaj, Demetrius. Me cfare deshire apo nen cfare detyrimi ju po luftoni nje popull qe jeton ne shkreterire, ne nje toke qe nuk ka as uje, as bimesi dhe asgje qe i perket nevojave te jetes suaj? Sepse ne, duke mos dashur te skllaverohemi, vendosem te jetonim ne nje toke qe nuk ka asgje qe vleresohet nga njerezit e tjere, dhe ta ndertonim jeten tone duke mos ju bere ju as me te voglin dem. Per kete ne te lutemi ty dhe babait tuaj te mos na beni dem, por pasi te pranoni disa dhurata nga ne, te terhiqni forcat tuaja dhe t’i konsideroni nabateanet si miqte tuaj. Ju as nuk mund te qendroni ketu per shume gjate sepse do tu mungoje uji dhe nevojat e tjera dhe as mund te na forconi te jetojme nje jete tjeter.”

Pasi beri nje marrveshje me te cilen ai do te merrte dhurata dhe rober, Demetrius u terhoq. Por ne vend qe te kthehej ne Siri – si per zhgenjimin e arabeve – ai marshoi drejt Detit te Vdekur dhe e shpalli veten zotin e te gjithe thesarit te atjeshem. Duke lene prapa ushtrine e tij, ai vrapoi te i jati per t’i dhene lajmin e mire. Antigonusi, i impresionuar nga ajo qe i biri kish gjetur, vendosi te dergoje atje  edhe nje batalion tjeter, kete rradhe te kryesuar nga Hieronimus. Tani duhet te pergatiteshin varkat per te marre te gjithe bitumin dhe per ta mbledhur ate ne nje vend te caktuar. Por kur Hieronimus u perpoq te merrte ate thesar, ai u sulmua prej rreth 6000 arabesh te cilet e shkaterruan ushtrine e tij me nje rrufe shigjetash.

        ----      ----      ----      ---- 

Episodet e Atheneusit dhe Demetrius ne 312 p.e.r. nenshkruan hyrjen e nabateaneve ne histori, dhe ashtu sikurse arkeologu Piter Parr shkruan, kjo u be atehere kur ata ishin te pasur dhe te fuqishem. Ne gjysmen e pare te shek. III, gjate udheheqjes se Ptolemi II Filadelfus (285 – 247 p.e.r.) territoret nabateane u zgjeruan, duke perfshire keshtu zonat e Hauranit ne Sirine e sotme, dhe nje pjese shume te madhe te shkretetires se Negevit pergjate Uadi Araba.

Shume pak dihej per nabateanet nga gjysma e shek. III deri ne vitet 100 p.e.r., pervec emrit el-Harith I (ose Aretas), i cili ishte i pari udheheqes nabatean emri i te cilit gjendej neper shenime dhe i cili udhehoqi rreth 168 p.e.r.. Me pas, ose me mire te themi nga fundi i shek. II, Petra ishte mbushur plot te derguar dhe vizitore e huaj, perfshij ketu edhe nja ambasador romak.

        ----      ----      ----      ----   

Nga te dhenat e marra nga historiani romak Xhosefus, dime qe ne 88 dhe 87 p.e.r. mbreti seleucid grek Antiokus XII ndermori dy sulme kunder mbretit nabatean, Ubejde I, ne nje perpjekje per te zoteruar industrine e naftes. Te dy sulmet deshtuan, bile ne sulmin e dyte Antiokusi humbi jeten e tij ne nje beteje prane Detit te Vdekur.

Xhozefusi raporton:

Ubejde u terhoq ne nje pozicion me te mbrojtur. Pastaj, papritur ai u hodh ne sulm me kalorsine e tij prej 10000 luftetaresh duke e kapur ushtrine e Antiokusit ne befasi. Ndersa Antiokusi mbijetonte, luftetaret e tij vazhdonin te luftonin megjithese ata po vuanin keq ne duart e arabeve. Po kur Antiokusi ra duke u munduar te mbeshteste vijen e pare te luftimit, e tere ushtria e tij u thye gjate perpjekjeve te tyre per te avancuar apo gjate terheqjes. Ata qe mbijetuan u strehuan ne fshatin Kana, ku me vone pjesa me e madhe e tyre vdiq nga uria.”

        ----      ----      ----      ---- 

Nabateanet e vazhduan fuqishem eksportin e tyre ne Egjypt deri ne shek. I p.e.r. keshtu qe pasuria e tyre vazhdonte te rritej. Bitumi shkonte nga arabet e Uadit ne Petra apo Avdat ne karvanet e deveve dhe me pas ne veri ne qytetin bregdetar te Gazes. Nga Gaza ngarkesa ose transportohej me anije qe shkonin ne Aleksandri ose vazhdonte me karvane pergjate vijes bregdetare drejt per ne Egjypt.

Por me ardhjen e shek. I p.e.r., nabateanet se bashku me tregun e tyre, Egjyptin, u ndeshen me nje rrezik te vertete nga romaket e Sirise. Ne 62 p.e.r. nje oficer romak i quajtur Skaurus udhehoqi nje ekspedite kunder nabateaneve dhe u terhoq vetem pas nje pagese te majme, qe ishte nje sasi e madhe argjendi. Shtate vjet me vone, nje komandant romak i quajtur Gabinius pushtoi mbreterine dhe kerkoi perseri nje pagese ne argjend. Sa me teper argjend nabateanet do te jepnin, aq me shume do te rriteshin kerkesast e romakeve derisa udheheqesi romak Mark Antoni perfundimisht e aneksoi mbreterine e tyre.

Nuk kaloi shume kohe dhe Antoni ra ne dashuri me nje mbretereshe jashtezakonisht te bukur greko-egjiptiane e cila quhej Kleopatra VII dhe e cila e bindi dashnorin e saj t’i dhuronte asaj thesarin e nabateaneve. Me qellim qe te ardhurat e saj te rriteshin dhe sigurine qe nafta do te vashdonte te rridhte ne mbreterine e saj, mbreteresha e bukur dhe dinake ja doli per te bere nje kontrate shume fitimprurese, qe konsiderohet kontrata e pare e regjistruar qe jepte te drejten e perdorimit (qera). Nga kjo kontrate ajo do te merrte 200 talente, apo perafersisht 400,000 dollare cdo vit dhe si shkembim ajo do t’ja linte apo huazonte kete thesar mbretit nabatean Malik I, ne 36 p.e.r.. Pa ndonje shpenzim ne para, krah pune, apo forca ushtarake, Kleopatra i siguroi vetes te ardhura te majme – qe do t’i perdorte per te ndertuar nje flote detare te fuqishme per te mundur kundershtarin romak te Antonit, Oktavian.

Shuma qe arabet duhet te paguanin ishte me te vertete e parealizueshme. Ne 32 p.e.r., Maliku I, nen nje presion nga keshilltaret e tij, kundershtoi mbretereshen egjiptiane. Kleopatra, si pergjigje, i kerkoi Antonit qe te ndermerrte nje fushate qe do t’i denonte keq kundershtaret. Kjo fushate u udhehoq nga i derguari personal i Antonit, mbreti cifut Herod. Por armiqesia ndermjet Herodit dhe arabeve mori nje drejtim negativ per mbretereshen. Arabet triumfuan kunder Herodit ne betejen e Kanauatit, ne Sirine e sotme dhe nuk kaloi shume kohe derisa edhe Antoni te mundej nga forcat e Oktavian-it ne nje beteje detare ne Aktikum, ne bregdetin grek.

Ne perpjekje per tu arratisur per ne Indi bashke me Antonin, Kleopatra i terhoqi disa nga anijet e saja nga Nili per ne Detin e Kuq. Por aty, politika e saj e rende kunder arabeve u drejtua per te shtypur ate vete. Eshte quajtur nje koncidence historike ajo qe nje garnizon nabateanesh kishin qendruar prane vendit ku anijet do te nisnin udhetimin e tyre.

Sapo anijet u hodhen ne det, nabateanet – te shqetesuar se mos ndonje flote egjiptiane do te nderhynte ne biznesin e tyre pertej detit – sulmuan dhe dogjen gjithcka. Antoni dhe Kleopatra u detyruan te kthehesin ne Aleksandri, ku pasi kuptuan qe rruget e tyre per te ikur nga Egjypti u mbyllen, vrane veten. Me te vertete qe politika e naftes ne Lindjen e Mesme ishte ajo qe vendosi per fatin e Antonit dhe Kleopatres.

Pas vdekjes se Kleopatres, Egjypti u be koloni e mbreterise se re romake qe u krijua nga Oktavian, i cili mori titullin “Augustus” dhe i dha fund zakoneve te faraoneve per mumjen. Si rezultat, mbledhja e bitumit ne Detin e Vdekur e humbi rendesine ekonomike. Nabateanet kishin nje fare pamvaresie nga Roma deri ne vitin 106, kur ata u bashkuan nga mbreti Traxhan ne nje provine te re qe quhej Arabia Romake me kryeqytet Bostran ne Sirine jugore.

Megjithese romaket nuk e praktikonin ruajtjen trupave te te vdekurve, ata i vazhduan zakonet arabe – te marra nga Mesopotamia e lashte – te perdorimit te vajgurit dhe bitumit per qellime mjeksore, nje tradite qe solli pas me shume se 1000 vjetesh nje nga gjerat me te cuditshme qe do te shiteshin vazhdimisht dhe do te quheshin “Mumje”.

        ----      ----      ----      ----   

Dikur, rreth shek. XII, Evropa mejsetare mesoi se egjiptianet e lashte perdornin nje perzierje te bitumit te quajtur mumia per te ruajtur te paprishur trupat e te vdekurve dhe qe nga shkrirja e kesaj subtance mund te merrej nje lloj vaji qe, Ibn-el-Bajtar dhe shume shkencetare te tjere muslimane, kishin vertetuar te ishte me vlere te larte mjeksore. Duke filluar qe nga ky shekull dhe gjate gjithe mesjetes, mijera mumje egjiptiane u eksportuan nga Aleksandria ne Evrope – si fillim vetem per te mbledhur bitumin dhe me pas per te marre nje perzierje ne forme pluhuri. Ky pluhur qe kishte marre te njejtin emer “mumje” ishte nje element baze ne farmaceotiken e atehershme dhe ishte shume i kerkuar.

Kur furnizimi me mumjet e verteta filloi te ulej, grupe mashtruesish nga Aleksandria filluan te dergonin trupa sklleverish dhe kriminelesh qe me pare i ishin hequr organet, ishin lene ne diell dhe me pas ishin fashuar me nje sasi te paket bitumi, bile pa u pastruar ende mire. Pa dyshim, praktika e kesaj pati konsekuencat e saja shkaterruese ne Evropen Perendimore, vecanerisht ne France dhe Gjermani ku ndihmoi ne perhapjen e Murtajes se Zeze. Ne 1564 nje fizikant francez, Gai de la Fonten, udhetoi per ne Egjypt dhe ja tregoi “mumjen” falso mbretit francez. Fatkeqesisht, paralajmerimeve te tij nuk ju vu veshi dhe eksporti i mumjeve vazhdoi edhe per 50 vjet te tjera. Ne te vertete prodhimet vendase te mumjes falso tregtoheshin ne Evrope deri ne shek. 18 – nje filiz makaber i nje industrie prej 2000 vjetesh ne Lindjen e Mesme.