Ο Καρλ Κρίστιαν Φρίντριχ
Κράουζε (Krause 1781-1832)-μαθητής του Φίχτε και του Σέλλινγκ-
χρησιμοποίησε τον όρο «πανενθεϊσμός», για να υποδείξει μία «λεπτή»
διαφορά ανάμεσα στις πανθεϊστικές θεωρίες. Σύμφωνα με αυτόν ο Θεός είναι η
βασική ουσία όλων των πραγμάτων, αλλά δεν ταυτίζεται μ’ εκείνα. Πριν από τον
Κράουζε ο Ιταλός Τζορντάνο Φιλίππο Μπρούνο (Bruno 1548-1600)
υποστήριζε πως όλα τα πράγματα δημιουργούνται από μία ενιαία, απλή και άπειρη
ουσία, από έναν απροσδιόριστο Θεό.
Πρωτότυπο πανθεϊσμό διατύπωσε
και ο Σέλλινγκ (Schelling). Αυτός είχε προσέξει πως δεν υπάρχει τίποτε
πριν από το Θεό ή έξω του, αλλά τελείως αβάσιμα θεώρησε πως η βασική αιτία της
ύπαρξής του βρίσκεται σαν κάτι σκοτεινό και ανεξάρτητο μέσα του - αντί να την
ταυτίσει με την ίδια την ποιότητά του, όπως συνηθιζόταν. Υποστήριξε πως
όλα τα πράγματα έχουν την αρχή της ύπαρξής τους στην ίδια βασική αιτία και ενώ
βρίσκονται μέσα στο Θεό, είναι ξεχωριστά και τελείως διαφορετικά από αυτόν.
Ο Σέλλινγκ είναι ένας πανενθεϊστής. Ωστόσο, μέσα από αυτή τη διχαστική
θέση του μπόρεσε να εξηγήσει και να απαντήσει σε απορίες και προβλήματα
άλλων πανθεϊστικών θεωριών. Κατάλαβε αφηρημένα πως ο Θεός περιέχει ταυτόχρονα
μέσα του την αρχή της γέννησής του. Χωρίς να την εξηγήσει και χωρίς ν’
αναγνωρίσει την πραγματική σχέση της με την ποιοτική ουσία του, η οποία είναι
σχετική σχέση πρώτης πραγματικότητας μέσα σε μία ανέκαθεν τελειωμένη και άμεση
πραγματικότητα, σχετική έλλειψη ποιότητας μέσα σε μία άμεση αυτοτελή ποιότητα.
Τη διχαστική ασυνέπειά του την αναγνώρισε αργότερα ο Χέγκελ και
προσέγγισε όσο κανένας άλλος στην εξήγηση αυτής της σχετικής σχέσης.
Από τις πιο εξελιγμένες
πανθεϊστικές θεωρίες, οι οποίες προσέγγισαν στην ουδέτερη λύση, είναι του
Σπινόζα και περισσότερο του Χέγκελ, από την οποία παρακινήθηκαν
νεότεροι υλιστές φιλόσοφοι. Μπορούμε να αναγνωρίσουμε τη μεγαλοφυΐα στο
μεγαλύτερο αριθμό των φιλοσόφων όλων των κατευθύνσεων. Μπορούμε να
αναγνωρίσουμε την πρωτοτυπία των έργων τους, ακόμα και στα συγγενικά της ίδιας
σχετικά κατεύθυνσης. Ότι υπήρξαν φιλόσοφοι, οι οποίοι κατάλαβαν γενικά ποια
είναι η πραγματικότητα και έλυσαν σημαντικά προβλήματα. Αυτοί που προσέγγισαν
περισσότερο στις απαντήσεις, τουλάχιστον για τα βασικά ζητήματα της αρχής των
πραγμάτων, της ουσίας τους, της ουσίας της ύλης, της σχέσης ανάμεσα στην ύλη και
τις σύνθετες ποιότητες, της σχέσης ανάμεσα στη ζωή και την πραγματικότητα,
ταυτόχρονα με την πιο προσεκτική και συνεπή διατύπωση της θεωρίας τους, είναι ο
Σπινόζα και ο Χέγκελ. Ποτέ ο άνθρωπος δεν έφθασε τόσο κοντά στη
λύση του προβλήματος όσο στη Λογική του τελευταίου και από τότε απλώθηκε ένα
σκοτάδι και μία φοβερή σύγχυση, την οποία τροφοδοτούν οι επιστημονικές
ανακαλύψεις της νεότερης φυσικής.
