lejla ta' letteratura dwar iż-żmien

Pubblikazzjoni: Koperattiva Kulturali Universitarja, 1998

Editur: Adrian Grima

Disinn tal-Qoxra: Paula Callus

Produzzjoni: Norbert Bugeja, Owen Bonnici

Daħla ta' Adrian Grima

Werrej tal-Poeżija u l-Proża f'din il-ġabra: 

Daħla: Noti fuq il-Pjanta tal-Proġett 

F'pajjiż li fih "proġett" sikwit ifisser il-bini ta' blokki bla ruħ li fihom il-ġenerazzjonijiet futuri għad iridu jfittxu "r-ruħ" tagħna, lejla letterarja dwar Proġett Bla Millennju hija wkoll awgurju għal millennju bla proġetti. Ilu ħafna li spiċċa ż-żmien, jekk qatt kien jeżisti, li nifirdu l-kreattività ta' l-arti mill-kreattività tan-natura. Iżda dan il-punt jinħass ħafna iktar fit-titlu milli fit-tmintax-il xogħol li hawn miġburin f'dan il-ktejjeb.

Fi żmien meta l-letteratura Maltija qiegħda terġa' turi li tinsab fil-qalba tar-ruħ ta' pajjiżna billi tfittex forom ġodda ta' ħsieb u espressjoni, dan il-Proġett Bla Millennju jikkonferma l-universalità ta' kitbiet li filwaqt li jitilqu minn kuntest ta' żmien u spazju definit ma jibqgħux ikkakkmati miegħu. óafna minn dawn ix-xogħlijiet jistgħu jinqraw minn nies li mhumiex Maltin u jinftiehmu kemm bħala xogħlijiet li jixħtu dawl fuq min huma l-Maltin illum kif ukoll, u forsi aktar, bħala xogħlijiet li jistħarrġu l-esperjenzi li aktarx jgħaddu minnhom il-bnedmin ta' kull post u ta' kull żmien.

Michel Siffre

Fl-1962 l-ispeleologu Franċiż Michel Siffre ddeċieda li jqatta' ftit ġimgħat ġo għar taħt l-art mingħajr ebda strument jew mezz ieħor kif jista' jkejjel iż-żmien. Meta ħareġ minn ġo l-għar xahrejn wara ntebaħ li kien għadda ħafna iktar żmien milli kien ħaseb. L-arloġġ ġewwieni tiegħu kien qiegħed ikejjel il-passaġġ taż-żmien b'mod differenti ħafna mill-arloġġ mekkaniku konvenzjonali, għax l-inkonxju tal-bnedmin għandu kunċett differenti taż-żmien: dan jidher fil-ħolm u f'mumenti oħra li fihom l-inkonxju jieħu r-riegni f'idejh.

Bil-letteratura u bl-arti in ġenerali l-bnedmin sikwit iwettqu l-ħolma tagħhom li jinħallu mill-istraight jacket tal-ħin u ż-żmien konvenzjonali. Fil-ktieb tiegħu Man and Time (Londra: Bloomsbury, 1964), J. B. Priestley isostni li permezz tat-teknika tan-nixxiegħa tal-kuxjenza r-rumanziera tas-seklu għoxrin daħħlu lill-qarrejja fi żmien differenti li jimxi bil-mod ħafna, żmien li jiffoka fuq l-affarijiet ċkejknin, żmien privat imbiegħed sew mill-ġrajjiet pubbliċi u mill-istorja.

This slow-motion and intensely private time can be used to create a certain strange beauty, as in some of Virginia Woolf's novels, or a memorable comic realism, as in Joyce's Ulysses. And one reason why [this slow-motion and intensely private time] seems to represent our age is that it is a revolt against the tyranny of passing time.

Skond Priestley il-bnedmin jafu li biex ikunu kuntenti u jirnexxu fil-ħajja jridu jkunu kapaċi ma jagħtux kas tal-ħin u ż-żmien.

Il-Ħin u ż-Żmien

Fil-Malti teżisti distinzjoni interessanti bejn "il-ħin" u "ż-żmien". Aktarx li l-ħin huwa iktar marbut mal-preżent, ma' l-issa, mat-temporanju, waqt li ż-żmien għandu firxa iktar wiesgħa u jagħti aktar sens ta' tul jew anki ta' profondità. Erin Serracino Inglott jiddefinixxi l-ħin fost l-oħrajn bħala "kejl taż-żmien fil-qosor" u bħala "kalkolu bl-arloġġ tal-mument fil-jum, se binhar u sew billejl". Iż-żmien, fost l-oħrajn, huwa "fehma fondamentali tan-natura li biha jingħaraf u jingħażel dak li għadda, dak li qegħdin fih u dak li ġej (bħala wara jew qabel xulxin)"; iż-żmien huwa wkoll "dak li għandu bidu u tmiem bħala kontrast mad-dwiem jew eternità, jew sehem minnu li m'hux mill-bidu sat-tmiem." Interessanti li fil-lingwa ta' kuljum f'ċerti sitwazzjonijiet il-Maltin jistgħu jużaw kemm ħin u kemm żmien, bħal fl-espressjonijiet, "ma fadallix ħin/żmien" jew "titlifx ħin/żmien". Stħarriġ ta' dawn il-varjanti jista' jixħet ftit dawl fuq kif il-Maltin jikkonċepixxu l-ħin u ż-żmien.  

Minħabba l-wirt storiku fl-identità kulturali tiegħu, il-poplu Malti ma jistax ma jkollux sens qawwi ta' żmien; ma jistax ma jagħrafx il-qawwiet kbar mistura u misterjużi taż-żmien. It-tempji neolitiċi jfakkruna kontinwament li jeżistu żminijiet li jaħfnuna iżda ma jistgħux jinħafnu, lanqas mill-idejn sodi u kunfidenti tat-teknoloġija li ħolqu l-bnedmin bl-idejn fraġli tagħhom. U fiż-żmien li hemm bejn il-Maltin tal-lum u l-abitanti tal-Gżejjer preistoriċi Maltin hemm baħar ta' ġrajjiet u tibdil li mingħajrhom iż-żmien ma jkunx żmien. Mingħajr tibdil ma jistax ikun hemm iż-żmien. Min-naħa l-oħra, biex ikun hemm it-tibdil irid ikun hemm dak li ma jinbidilx. Waħda mid-definizzjonijiet taż-żmien hija appuntu "dewmien ta' għemil", "tul li tieħu biex issir xi ħaġa". 

Millennji

Sa ċertu punt, it-tqassim taż-żmien, li minnu nnifsu diġà mhuwiex assolut, f'sekli u f'millennji huwa "vojt" u irrilevanti. It-tifsiriet jagħtuhom il-bnedmin, bit-tradizzjonijiet u t-twemmin tagħhom; il-bnedmin joħolqu l-millennji għalihom infushom biex imbagħad jogħxew bihom. Il-millennji ma jeżistux minnhom infushom. Kull persuna ġo fiha għandha l-esperjenza tagħha tal-passaġġ taż-żmien, esperjenza magħmula minn ġrajjiet, emozzjonijiet u ħsibijiet li ħallew il-bookmarks tagħhom maħruġin 'il barra biex ma jinqabżux. Il-millennji jagħmluhom il-bnedmin.

Dan il-Proġett

L-għażla ta' dawn it-tmintax-il xogħol aktar tirrifletti lil min għamilha minn kull ħaġa oħra. L-idea oriġinali kienet li dawn il-kitbiet jirriflettu dak li qiegħed jinkiteb mill-awturi mhux daqstant stabbiliti f'Malta fi tmiem is-seklu għoxrin; f'dan is-sens, l-inklużjoni ta' kittieba bħal Immanuel Mifsud u Bernard Micallef, biex insemmu tnejn, hija dibattibbli, għaliex il-pubblikazzjonijiet tagħhom diġa' ġibdu l-attenzjoni ta' għadd ta' qarrejja Maltin.

L-awturi rappreżentati hawnhekk jinkludu żgħażagħ ta' bejn is-sittax u t-tmintax-il sena (Owen Bonnici, Norbert Bugeja, Audrey Ann Fava u Daniela Scerri), oħrajn taħt il-ħamsa u għoxrin sena (Kenneth Busuttil, Albert Gatt, Karl Schembri u Karen Vella), u oħrajn fuq il-ħamsa u għoxrin sena (John Buttigieg, Mario Cassar, Doreen Coleiro, Adrian Grima, Henry Holland, Bernard Micallef, Immanuel Mifsud, Joe Saliba, Patrick Sammut u Leslie Vassallo). Uħud minn dawn l-awturi ppubblikaw il-kitbiet tagħhom waħedhom jew f'antoloġiji; l-oħrajn ippubblikaw biss waħdiet f'gazzetti jew f'rivisti.

Dan il-proġett bla millennju qed isir fi żmien meta l-attività letterarja fil-Gżejjer Maltin ħadet ħajja ġdida. óafna mill-awturi miġburin hawnhekk, flimkien ma' oħrajn li xandru kitbiethom bnadi oħra, ħadu sehem f'għadd kbir ta' rappreżentazzjonijiet letterarji li wħud minnhom kienu konvenzjonali u oħrajn fittxew forom ġodda ta' espressjoni. Dan il-Proġett huwa tentattiv biex nagħtu ħjiel ta' dak li qiegħed jinkiteb f'Malta llum mill-kittieba l-ġodda.

Moviment Ġdid?

Jekk norbtu t-tiġdid tal-letteratura Maltija mat-twelid ta' għaqda jew moviment letterarju "ġdid" inkunu qegħdin ninqdew bl-imgħoddi, fil-każ ta' Malta bis-snin sittin tas-seklu għoxrin, biex nifhmu s-snin disgħin. Akrobaziji bħal dawn mhux dejjem jagħmlu sens, anki jekk forsi jidhru sbieħ u saħansitra neċessarji. Hemm min jgħid li f'dinja postmodernista fejn l-impenn ta' l-individwu ħa post il-militanza fi grupp, tajjeb jew ħażin m'għadux żmien il-movimenti. Forsi għalhekk illum il-proġetti bla ruħ li bihom jogħxew il-politiċi u l-ġurnalisti Maltin ma jsibux l-oppożizzjoni awtentika li jixirqilhom. Forsi għalhekk hemm bżonn ta' millennju bla proġetti.

Iż-żmien jagħtini parir.

© Adrian Grima

Ġunju, 1998  

Għall-Ewwel Paġna | Back to the First Page