Columbus 1 grudzień, 2005
Szanowna Redakcjo,
Poniżej pozwalam sobie przesłać do ewentualnego, bezpłatnego wykorzystania, wspomnienia Dr.Stefana Ehrilich’a , który przeżył jako dzieciak likwidację getta we Lwowie. Dr. Stefan Ehrlich umarł 100 dni temu w Columbus, Ohio ale urywki swych wspomnień powierzył mnie przed swoja śmiercią, z prośbą, abym je, w miarę możności, opublikował.
Jan Czekajewski
Członek Polskiego Instytutu Naukowego w N.Y. (PIASA)
Columbus, Ohio, USA
HOT SUMMER IN LVOV 1942
By Stefan Ehrlich
It was high summer of 1942 and the certainty of an impending "Akcja" (deportation to the gas chambers) was hanging, heavy and palpable, in the air of the Lvov ghetto. My little sister and I were temporarily exempted because we were engaged in landscaping the garden of the mansion of the Governor of Galicia, SS-Brigadefuehrer Otto Waechter.
However, my mother was scheduled to follow both my grandmothers to the gas chambers of Belzec. My grandmothers, in their turn, had followed my father, who was killed just after the Germans occupied Lvov and before the gas chambers were even constructed at Belzec.
When my grandmothers were killed, my mother received a temporary exemption as the homemaker for two workers employed by the Germans, but it was clear that this luxury could not be extended much longer. Thus, I suggested to my mother that we try to obtain a set of Aryan papers - false identities - and try to save ourselves. Her reply was: "No, if we do nothing illegal, the whole burden of guilt will fall on "Those Responsible".
To this end we were to be sure to do nothing illegal or unethical so as not to obscure the guilt of "Those Responsible". We had merely to await our demise.
I recall clearly the day when death approached my mother. I had received a sure indication of its imminence. Every day, while walking to the Governor's mansion through the German quarters of Lvov, I passed by a sprawling high- school building where gendarmes [part of the German civil police, whose units were also termed "Schutzpolizei" (Protective Police) and Ordnungspolizei (Order Maintenance Police) were billeted. In the mornings, most of them were still there. One day, in August 1942, the billet was empty. Only a few gendarmes were inside, sweeping the floor among the bunks. This peaceful sight was desperately, even physiologically, oppressive to me. Only the pressure of a heart attack, experienced many years later, could compare with its burden. I said nothing to my little sister.
I still saw no gendarmes in the billet when passing by in the evening on the way back to the ghetto. My anxiety grew as I approached the ghetto gate. In a previous "Akcje" (deportation to the gas chambers) against elderly people, a sweep that had taken both my grandmothers, the gendarmes had loaded their victims onto trucks at the gate, to transport them to the railway terminal. Wooden stairs were placed at the back of the truck. The old ladies lined up before the stairs and as they were stepping up, the gendarme would offer each lady his hand with a polite bow and help her to climb. Observing this scene I could not help recalling what my grandmother had told me once about the unusually courteous police of Imperial Berlin. Noticing a lady who might require assistance in boarding a streetcar, a policeman would approach, give her his hand with a polite bow, and help her up. Now Berlin had come to us, to Lvov, complete with the polite bow.
But this time there were no trucks at the gate. I felt a flicker of hope which was quenched as I entered the ghetto. The "Akcja" was going [?] on and this time the trucks had not been provided only because the homemakers for the workers were relatively young and they were able to walk to the distant railroad terminal. The gendarmes along with Ukrainian police were guarding little groups of housewives standing on the sidewalk by the sidewall of the house. More women were added to these groups as the gendarmes and the police led them out of the houses.
Approaching home I noticed that my mother was not standing by the wall. Hope flickered again. It burst into a flame as I entered the apartment. My mother was there. She was as collected as ever. She sat at the table with a gendarme. They were sipping "Wisniak" ,home-made cherry brandy, a bottle of which my mother had saved from my grandmother's farm, and were immersed in friendly conversation. My mother's behavior was so relaxed that I was sure that she had bribed the gendarme who would no doubt leave her behind; surely they were "watering the deal", as Poles say.
When the bottle was drained, the gendarme rose to leave, as I expected, but my mother was going with him. There was nothing in her behavior to indicate that she was going to her execution. There was nothing tense in her smile and nothing artificial in the friendly tone of her conversation with the policeman. She behaved just as she did every day. She looked as if she were merely stepping out to see her genial visitor off, to return in a moment.
She was also as aware of us, her children, as she always was. Seeing our shocked faces, my mother comforted us with a few parting words: "Remember, I taught you how to work." And indeed we continued our landscaping work under the direction of Mr Sommer, a former gardener at the Kaiser Wilhelm Gardens in Berlin. The Nazis expelled him to Poland, where he became the gardener of the Jewish Cemetery in Lvov. There the planting of rare and beautiful plants over graves had replaced the erection of monuments, forbidden to those of Jewish religion.
At this time the Jewish inmates of the Janowska Street camp in Lvov were busy removing gravestones, which were ground up for road construction, while we were transferring the most valuable plants from the cemetery to the Governor's garden. The day after my mother went to her death, I sowed grass on the new lawn and pressed the bed, while tears flowed down my cheeks. The Governor passed by and looked straight through me.
The work at the Governor's mansion kept my little sister and me alive until the end of 1942. Meanwhile, a new action against the ghetto approached. All was uncertainty. Speculations about whose IDs would be honored this time flew around.
Mr Sommer realized that our end was approaching. Despite this, or maybe because of it, he shared with me his cherished secret for growing lush and fragrant cyclamens, hoping that maybe I would survive. We had landscaped the mansion by December. Workers from the city parks came one day to ascertain where the tools were and to assess what remained to be done. They told us that they would maintain the garden: we were no longer needed.
Next morning, Jewish police knocked at our door, wanting to see our IDs. They looked at the blue seals and told us that we had to go along with them. We went, my little sister, her friend (the daughter of neighbors who shared our apartment), and I. This girl had also worked in the Governor's garden, upon my recommendation, and she had lost her protection at the same time we did.
The police led us from hallway to hallway, and left us with one or two guards while the rest of them spread over the house. Our group grew very slowly and the policemen were getting anxious. Clearly, they were below their quota.
UPALNE LWOWSKIE LATO ROKU 1942
Stefan Ehrlich
(Tłumaczył z angielskiego Jan Czekajewski)
Było to w środku gorącego lata 1942r kiedy pewność zbliżającej się "Akcji" (deportacji do komór gazowych) wisiała ciężko i namacalnie w powietrzu lwowskiego getta. Ja wraz z moja małą siostrą byliśmy czasowo wyłączeni z tej akcji, ponieważ naszym zajęciem było upiększanie ogrodów i pałacyku Pana Otto Waechter'a, Gubernatora Galicji i SS-Braigadefuehrer'a.
Niemniej jednak, matka moja była już wyznaczona, aby przebyć drogę, która uprzednio przeszły obie moje babki. Drogę, której końcowym przystankiem była komora gazowa w Bełżcu. Moje babki z kolei, podzieliły los mego ojca, który został zabity wkrótce po zajęciu Lwowa przez Niemców, jeszcze przed konstrukcją komór gazowych w Bełżcu. Kiedy moje babki zostały "zlikwidowane", matka moja otrzymała czasową dyspensę od śmierci jako jedyna gospodyni domu, w którym dwu robotników (ja i ma siostra) pracowało dla Niemców. Niemniej, jasnym dla nas było, ze ten luksus nie potrwa zbyt długo. Dlatego tez sugerowałem mej matce, aby postarała się o „aryjskie papiery” (fałszywe nie-żydowskie dokumenty) które mogłyby ją jeszcze uratować. Jej odpowiedz brzmiała: "Nie, jeśli nie uczynimy nic nielegalnego, jeśli zginiemy wtedy odpowiedzialność i wina spadnie na tych, którzy są za tą zbrodnię odpowiedzialni".
Przypominam sobie jasno dzień, kiedy śmierć zbliżyła się do mojej matki. Zauważyłem znak jej nieuchronności. Każdego dnia, idąc droga do Pałacyku Gubernatora, poprzez dzielnice Lwowa zarezerwowane dla Niemców, przechodziłem obok potężnego gmachu gimnazjum, gdzie skoszarowani byli żandarmi zwani Schutzpolizei (Policja Ochrony) i Ordnungspolizei (Policja Porządkowa). Każdego dnia większość z nich była w koszarach. Tego jednak dnia, w sierpniu 1942r, koszary były prawie puste. Zaledwie kilku żandarmów zamiatało podłogę między pryczami. Ta sielankowa scena zrobiła na mnie depresyjne wrażenie. Mogę je porównać tylko do uczucia, jakiego doświadczyłem wiele lat potem podczas ataku serca. Nie wspomnialem jednak nic o tym mej siostrze. Nie zauważyłem żandarmów również, kiedy wracałem wieczorem. Mój niepokój wzrastał w miarę zbliżania się do bram getta. Uprzednie "akcje" (deportacje do komór gazowych) głównie dotyczyły ludzi starych, miedzy innymi obydwu mych babek. W czasie takiej „akcji” żandarmi ładowali swe ofiary na ciężarówki ustawione przy bramie getta, aby przewieźć je z kolei na rampę kolejowa. Drewniane schody były przystawiane do tyłu każdej ciężarówki. Staruszki ustawiały się w kolejce koło schodków i kiedy wspinały się na platformę samochodu, niemiecki żandarm oferował każdej z pań pomocną dłoń z uprzejmym ukłonem. Obserwując ta scenę przypomniałem sobie opowieść mej babki, która opisywała niezwykle uprzejmych policjantów Imperialnego Berlina z lat 1900-1914, który dobrze znała. Otóż w owych czasach, niemiecki policjant widząc starą kobietę stojącą na tramwajowym przystanku, witał damę uprzejmym ukłonem i ofiarował swą pomoc przy wejściu na schodki tramwaju. Teraz Berlin przyszedł do nas, do Lwowa, kompletnie i całkowicie, włączając w to policyjną scenerię i uprzejme ukłony.
Tym razem nie zobaczyłem jednak ciężarówek przy bramie getta. W mym sercu zatlił na chwilę ognik nadziei, który jednak zgasł w momencie, kiedy znalazłem się w getcie. "Akcja" była w toku, tym razem bez ciężarówek, ponieważ gospodynie domowe objęte tą akcją były względnie młode i mogły same maszerować do odległej stacji kolejowej. żandarmi wraz z ukraińską policją pilnowali małych grupek gospodyń domowych stojących na chodniku przed każdym z domów. Z każdą chwilą kobiet przybywało. Dodatkowe osoby dołączały do już stojących przynaglane przez policjantów i niemieckich żandarmów przeprowadzających inspekcję wewnątrz domów. Kiedy zbliżyłem się do mego domu nie zauważyłem wśród stojących mej matki. Płomyk nadziei zapalił się ponownie w mym sercu.
Nadzieja wybuchła płomieniem, kiedy znalazłem się w naszym mieszkaniu. Matka ma, jak zwykle zrównoważona, siedziała przy stole wraz z niemieckim żandarmem. Oboje delektowali się wiśniówką, butelkę której matka ocaliła z podkarpackiego gospodarstwa mej babci. żandarm i moja matka byli zagłębieni w przyjaznej konwersacji. Cale jej zachowanie było tak spokojne i zrelaksowane, że byłem pewny ze mama opłaciła się żandarmowi łapówką, w zamian za którą żandarm zostawi ją w spokoju. Obydwoje wyglądali jak para kupców, którzy opijali właśnie zawarty interes. Kiedy butelka została opróżniona, żandarm podniósł się do wyjścia, lecz ku memu zdumieniu ma mama podążyła za nim. Nic w jej zachowaniu nie wskazywało, że idzie na własną egzekucje. Nie zauważyłem nic napiętego w jej uśmiechu ani nic sztucznego w jej przyjaznej konwersacji z żandarmem. Zachowywała się tak jak każdego dnia. Wyglądała jakby odprowadzała swego gościa do progu domu, aby wrócić do nas, do dzieci, za moment. Mama zadawała sobie sprawę z naszej obecności. Widząc nasze twarze pełne szoku i paniki, ofiarowała nam na pożegnanie kilka ciepłych słow. " Pamiętajcie o tym jak uczyłam was pracować".
I rzeczywiście ja i moja siostra kontynuowaliśmy nasza prace pod bacznym okiem Niemca, Pana Sommer'a, byłego Cesarskiego Ogrodnika w ogrodach Kaisera Wilhelma w Berlinie. Hitlerowcy wygnali Pana Sommer'a, u którego doszukali się żydowskiego rodowodu, z Berlina do Lwowa, gdzie teraz zajmował się pielęgnacją kwiatów na Żydowskim Cmentarzu. Piękne kwiaty zastąpiły wówczas kamienne nagrobki, których Żydom zabroniono stawiać. W tym samym czasie więźniowie żydowscy skoszarowani we Lwowie na ulicy Janowskiej łupali stare nagrobki na żwir pomocny przy renowacji dróg, a ja wraz z ma siostrą zajmowaliśmy się transplantacja pięknych kwiatów z żydowskiego cmentarza do ogrodów hitlerowskiego gubernatora.
W dniu, w którym ma mama poszła na śmierć siałem trawę na nowym trawniku gubernatora, wklepując deską nasiona do ziemi, zraszając ją rzęsistymi łzami. Pan Gubernator, przeszedł obok patrząc z zadowoleniem na swój nowy trawnik. Patrzył jednak na wskroś przeze mnie, jakbym był dla niego całkowicie przejrzystą, kryształową taflą. Ja i moja siostra upiększaliśmy ogrody Pana Gubernatora aż do grudnia 1942, kiedy to pewnego ranka do drzwi naszego mieszkania we Lwowie zapukała policja. Tym razem była to policja żydowska wypełniająca wyznaczona “normę osób” przeznaczonych na smierć, do jakiej byli zobowiązani. Był to także ostatni dzień, kiedy widziałem moja małą siostrę.
PS. Dr. Stefan Ehrlich zmarł w sierpniu 2005r w Columbus, Ohio, USA, przeżywając Adolfa Hitlera o 60 lat.
Komentarz tlumacza, Jana Czekajewskiego
Dr. Staefana Ehrlicha poznałem przed 30 laty. Pracował on wtedy w Columbus, Ohio w Chemical Abstracts, sporządzając abstrakty z czasopism naukowych publikowanych w językach słowiańskich. Z upływem czasu, staliśmy się przyjaciółmi. Przed kilkoma laty przekazał mi cześć swoich wojennych wspomnień, pisanych po angielsku, których pierwszy rozdział powyżej przetłumaczyłem. Stefan Ehrlich przeżył niemiecka okupację, jako jedyny ze swej, znanej we Lwowie, rodziny prawników. Po wojnie Stefan Ehrlich skończył w Polsce studia rolnicze publikując nawet książkę "Hodowla Nutrii". Książka ta jest podobno, do dzisiaj, zalecana jako cenna lektura dla studentów hodowli zwierząt. Stefan Ehrlich był erudytą o szerokim zakresie wiedzy, szczególnie w zakresie historii. Miał tez swoje słabostki i dziwactwa. Miedzy innymi uważał się za wynalazcę, który poprzez swe wynalazki zmieni świat i uszczęśliwi ludzkość..
Często nagabywał mnie abym mu pomógł w komercjalizacji jego "wynalazków", co wprowadzało mnie w zakłopotanie, jako ze "wynalazki" Stefana nigdy nie były w dziedzinie na której się znal, ale dotyczyły wielkich i niezwykle trudnych problemów techniki, takich jak produkcja czy przesyłanie energii na skale globalna albo zamiana pustyni na kwitnące ogrody. Kiedyś, przyparty do muru przez Stefana oferującego mi udział w komercjalizacji jego wynalazku, powiedziałem: "Stefan, jak to się dzieje, ze ty Żyd, który wedle powszechnego przekonania winien lepiej znać się na handlu, niż ja, zwracasz się do mnie z prośbą o handlowa pomoc?" Stefan odparował : "Ty niewiele wiesz o Żydach. My Żydzi dzielimy się na dwie kategorie, kupców i filozofów. Ja urodziłem się filozofem. W przeszłej historii, Żydzi- filozofowie, żenili się z córkami kupców i Żyli za pieniądze teściów. Z nich rekrutowali się rabini i naukowcy. Po wojnie, w komunizmie, było brak żydowskich kupców, wiec ożeniłem się z Katoliczka. Jestem wiec skazany na pomoc takich ludzi jak ty, którzy jakimś niesprawiedliwym zrządzeniem losu obdarzeni zostali zmysłem handlowym".
Stefan miał złote serce ale był bardzo niepraktyczny. Czasami stawał się ofiarą oszustów, którym zawierzał swoje karty kredytowe albo dawał zaliczki na promocje swych "wynalazków". Czasami, na prośbę jego żony, Marii, musiałem go chronić przed podejrzanymi osobnikami i transakcjami. Stefan umarł sto dni temu i od tego czasu zaistniała luka w naszym małym środowisku polonijnym w Columbus, Ohio. Będziemy go ciepło wspominać.
Jan Czekajewski
Columbus, Ohio, USA
Zobacz rowniez: "Pamietnik Franciszka Czekajewskiego , Czestochowa 1942"