Ikalawang
Bahagi
20.
—Paglusob sa La Caridad. — Nang
kasalukuyang si G. Santiago Alvarez at ay
nagsisipagsiyasat sa Naik at Maragundong isang araw na
magtatapos na ang Setyembre, ang dating kabo Aklan ng
guardiya sibil, na sumuko sa San Francisco de Malabon, at
noo'y halal nang Komandante ng Paghihimagsik, ay lumusob
sa mga kawal-kastilang tanod sa La Caridad, kasama ang
mga tao ng Mapagtiis na kinabibilangan ng matatapang na
kabataang Julian Montalan, Justo Soto at Calixto
Colorina. Pagkatapus ng mga apat na oras na pakikilaban
ng buong bigpit ang mga sumalakay ay umurong na dala ang
bangkay ni Calixto Colorina at marami pang sugatan, isa
rito na malubha, ay si Komandante Aklan, na pagkaraan ng
isang oras mula sa pagdating sa himpilang sibil sa
Nobeleta, ay nalagutan ng hininga, at ang kanyang bangkay
ay ipinadala sa San Francisco de Malabon na kinaroroonan
ng kanyang asawa't, anak. Ang paglilibing na buong
kalingkutang ginanap kabukasan, ay dinaluhan ng mga
pinunong naghihimagsik, at doon din sa bahay ng nasira,
ay pinagkaisahan nila ang pagkakaloob ng sampung piso sa
buwan-buwan, bilang abuloy sa naiwang balo. Ang buong
nangyari sa pagsalakay na yaon, ay gaya ng sumusunod:
— Ang mga kawal kastila ay nagbalak magtayo ng mga
kuta sa kipot (istmo) ng Dalahikan, pag-itan ng
La.Caridad at Nobeleta, at ang mga tanggulang iyon, kahit
di pa nasisiyasat, ay pinasalakay na ng Pang-ulong Digma,
ng gabi ng ika-3 ng Oktubre at sa labanang yaon, ay
nagkaroon nga ng maraming sugatan, nakaiwan ng mga
bangkay ng nangasawi at saka nawalan pa ng pitong baril.
Ang mga naghihimagsik na pinamumunuan ni G. Emilio
Aguinaldo ay gumawa ring makailan ng pagtatangkang
paglusob sa Las Piñas, at sila GG. Vito Velarmino at
Tomas Mascardo sa kinatatayuan naman sa Carmen ng mga
guardia sibil na kilala sa tawag na Puting-kahoy,
pag-itan ng Silang at Santa Rosa (Laguna de Bay), ngunit
hindi nagkapalad ang kanilang pagtatangka. Halos
araw-araw ay may nangyayaring pagpapanagpo at paglalaban
ng mga kastila sa naghihimagsik ng pamahalaang Magdalo at
ng Magdiwang.
21.
—Sasakyang kastilang nabagok,—
Noong mnga sumunod na araw, pagkaraan ng ika-4 ng
Oktubre, ang isang sasakyang pangdigmang-dagat ng mga
kastila na humahabol noon sa mga bangka ng mga
mamamalakaya sa baybayin ng bayang Rosario ay napasadsad,
isang umaga, sa buhanginan, at sa dahilang ang mga
naghihimagsik noon na pinangunguluhan ni G. Mariano San
Gabriel, ay nagpupumilit makalapit, upang masamantala ang
nangyari, masalakay ang sasakyan at masamsam ang mga
lulang sandata nito, ay pinasimulan pagdakang paulanan
ang kabayanan ng mga punlong iba't ibang sukat; kayat
maraming lalaki't babaing mga nanahimik sa kani-kanilang
tahanan, ay nangapatay. Sa buong maghapong yaon, ay di
nagtigil sa kapapadala sa bayan ng mga putul-putol na
bakal na pamatay, at ito'y umabot hanggang gabi na
ikinaalis sa pagkasadsad ng tinurang sasakyan, salamat sa
paglaki ng tubig at lumutang muli ang nabanggit na
sasakyang-pangdigma.
22.
—Paglusob sa bayan ng Liyang, Batangan, ng Kapitan
Heneral at punong-hukbo ng pamahalaang Magdiwang — Ilang
raw pagkatapus ng pagkagahis na yaon ng hukbo ng
Magdiwang sa harap ng mga tanggulang kastila sa Dalahikan
noong ika-3 ng Oktubre, sina GG. Santiago Alvarez,
Pang-ulong-Digma, Mariano Riego de Dios, Heneral ng
Brigada, at Juan Cailles, Koronel, at iba pang mga bantog
na katipunan, ay nagsitungo sa bayan ng Magallanes, at sa
pamamag-itan ng mga kasamang sandatahan, may gulok, sibat
at pana at ilan-ilan lamang ang may baril, ay kanilang
sinalakay ang mga tanod na kawal kastila sa Liyang, isa
sa mga bayan ng lalawigan Batangan. Sa una pa lamang
pagpapanagupa, ay nakuha ng mga katipunan may ligpit sa
kombento ang tanod na kastila at kanilang nakubkob. Sa
galak ng mga naghihimagsik sa pagkakapalad na ito, at
habang hinihintay sa isa't, isang sandali ang pagsuko ng
mga nakukubkob, ang halos lahat ng pinuno, nang ikatlong
araw na, ay nagsipagsadyang may banda pa ng musika sa
himpilang pangkalahatan. upang batiin ang
Pang-ulong-Digmang si G. Santiago Alvarez. Langung-lango
sa kagalakan ang madla, nang kaginsaginsa'y biglang
tinanggap na lamang ang makapal na paputok ng baril;
kayat ang lahat pati ng Kapitan Heneral na ipinagbubunyi,
ay nagpanakbuhang palabas sa himpilan, upang makaligtas
sa sakuna; patakbong tinawid ng marami ang malalawak na
kaparangan, pinanhik ang mga burol at kabundukan at
nilusong at nilangoy ng pangatawanan ang mga ilog na ang
tubig ay may dalawa o tatlong sikong lalim lamang.
Napataw kay Koronel Cailles ang pananagutan sa nangyari,
pagkat sa pook na kinatayuan niya sa Balayang, ay doon
nakapamusot ang mga abuloy na kastila, at ang ganito'y
hindi man naipagbigay alam sa himpilang pangkalahatan
23
— Pagsalakay sa bayan ng Talisay, Batangan, ng
Pangulong-Digma sa pamahalaang Magdalo, G. Emilio
Aguinaldo — Kasabay ng paglusob sa
bayan ng Liyang ni G. Santiago Alvarez, Pang-ulong Digma
ng Magdiwang, ay lumusob din naman si G. Emilio
Aguinaldo, Pang-ulong-Digma ng Magdalo, sa mga tanod na
kastila sa Talisay, isa sa nmga bayang sakop ng Batangan.
Si G. Emilio Aguinaldo ay nagkapalad noon ng higit kay G.
Santiago Alvarez, pagkat, makaraan lamang ang ilang araw
na pagkubkob, ay nakuha niya ang Talisay. Ang mga tanod
na kawal kastila, nang nagtitiis na ng gutom at iba pang
kahirapang dulot ng pagkakulong, ay nagtangkang tumakas
isang hating-gabi at iniwan ang kombento at simbahan,
ngunit hindi naari; pagkat karamihan sa mga naturang
tanod na mga kastila at pilipino, ay pawang nahulog sa
kamay ng mga naghihimagsik. Ang mga kastila ay
nangapalagay na bihag nang mga ilang araw; ngunit nang
dakong huli, ay nagsianib na rin sila sa banal na layon
ng Panghihimagsik at nagsiganap naman ng di kakatinting
paglilingkod ng buong katapatang-loob.
24
—Paglikom ng mga abuloy sa Digma — Sa
dahilang ang kabang-yaman ng Himagsika'y walang salapi,
ang dalawang pamahalaa'y nagkaisang humingi ng abuloy
ukol sa digma sa mga may-kaya sa kani-kanilang bayang
sakop:— ang ganitong akala, ay ipinag-katipon ng mga
Kagawad sa nasasakupan ng Magdiwang, at ang
napagkaisahang manungkol ng pangingilak, ay itong mga
sumusunod:— G. Ariston Villanueva, kinatawan sa mga
bayang Rosario, Santa Cruz de Malabon at Naik; G.
Emiliano Riego de Dios, sa Maragundong, Ternate,
Magallanes at Bailen; Mariano Trias Closas, sa Indang at
Alfonso; G. Diego Mojica at ang Pang-ulo ng Sanggunian,
G. Mariano Alvarez, sa San Francisco de Malabon at
Nobeleta.
Ang lahat
halos ng mayayaman ay nagsisitangging magbigay ng
halagang hinihingi sa kanila ng mga kinatawang nasabi, na
naaalinsunod sa angking kayamanan ng isa't isa. Dahilan
sa pagtanggi nilang ito, ang Kagawad-Digma sa pamahalaang
Magdiwang na si G. Ariston Villanueva, ay napilitang
gumawa ng mahihigpit na pamalakad, at sinamsam ang mga
ari-arian ng tanang nagsisitangging magbigay sa kaban ng
Panghihimagsik ng abuloy na itinatakda sa kanila ng mga
halal na kinatawan, at sila'y pinaghuli pa rin sa palagay
na kaaway ng Katipunan, tuloy ipinadala silang gapos sa
mga pang-unang tanggulan ng Panghihimagsik, kalakip ang
kaatasan sa mga pinuno ng mga kawal na tanod na sila'y
ipatayong nakatali sa tabi ng mga tinurang tanggulan.
Salamat sa palakad na ito ay nakalikom ng salapi na
nayukol ng pamahalaang Magdiwang sa kanyang mahigpit na
pangangailangan, at nabigyan niya ng kaukulang sahod ang
mga kawal at pinuno ng kanyang hukbo, matangi ang mula sa
komandante hanggang sa Pang-ulong Sanggunian na di
pinaglalaanan ng pasahod na salapi, tangi ang ukol lamang
sa pagkain at damit.
25.
—Paglilipat sa San Francisco de Malabon ng
Pamahalaang "Magdiwang" — Nang
mga unang araw ng Nobyembre, 1896, ang pamahalaang
Magdiwang ay inilipat sa bayan ng San Francisco de
Malabon at inilagay sa bahay-paaralan; dito'y tumagal
hangga noong mga unang araw ng Abril, 1897, na ikinalipat
naman sa Naik, dahil sa pagkakuha ng mga kastila sa bayan
ng San Francisco, gaya ng matutunghan sa mga ibang dahon
ng talang ito.
Ang
pamahalaang Magdalo ay inilipat din sa Imus naman mula sa
Cavite el Viejo (Kawit) at doo'y inilagay sa
bahay-asyenda, na pinamalagian niya hangga noong
kalahatian ng Marso ng 1897, na ikinakuha naman sa Imus
ng mga kastila, at ikinapatay tuloy noon sa Tenyente
Heneral G. Crispulo Aguinaldo, kapatid ni G. Emilio, sa
gitna ng sang lipos kabayanihang pagtatanggol ng yumao.
26.
—Ang pagdiriwang sa Ntra. Sra. de Soledad sa San
Francisco de Malabon — Sa ilalim ng
pamamatnugot ng pamahalaang Magdiwang ay ipinagsaya ng
buong dingal ang pista ng Ntra. Sra. de Soledad noong
ika-8 ng Nobyembre, 1896, at sa pistang yao'y dumalo ang
maraming pinunong naghihimagsik sa iba't-ibang bayang
nasasakop ng Magdiwang; si Pari Manuel P. Trias ang
nagmisa, bagay na kusa nitong inihandog alang-alang sa
kapistahan ng bayan. Ang pistang ito, nang mga panahong
tahimik pa at una sa Panghihimagsik, ay ikinaganyak,
hindi lamang ng lahat na naninirahan din doon, kundi pa
naman ng maraming taga iba't-ibang lalawigan ng Kapuluan,
na mga mayayaman at may katamtamang pamumuhay, bagamat
hindi gawa marahil ng mga hima-himalang sinasabing
ipinakikita ng Birhen, kundi sa mga larong monte,
pangginge, pakito, ripa, atb., na pinababayaan nagkalat
ng mga may-kapangyarihan, samantalang nagpipista. Ang
sabong ay tumatagal doon ng siyam na araw na sunud-sunod.
27.
— Ang paglusob ng Heneral na kastilang si Don Ramon
Blanco at Erenas — Samantalang ang mga
pinunong naghihimagsik sa pamahalaang Magdiwang, ay
wiling-wili sa kasayahan ng pista sa San Francisco de
Malabon, ang mga bayan namang Bakood, Cavite el Viejo at
Nobeleta, ay pinagkakanyon ng mga pangdigmang-dagat na
kastila, ng kuta ng kabesera, at ng mga tanggulan
ng.Binakayan at Dalahikan noong ika-8 ng Nobyembre, 1896.
Pagbubukang liwayway kinabukasan, ila-9, ay maraming
iba't, ibang pulutong ng hukbong kastila, at sa tulong ng
mga kanyon ng mnga pangdigma ay nagsilapit sa mga
tanggulan ng mga naghihimagsik sa Binakayan at matapus
ang mahigpit na labanang tumagal ng pitong oras, ay
nakuha ng mga kastila ang mga tanggulang nasabi
(Binakayan), at kanilang sinunog pagkaraka ang mga
bahay-bahay sa nayon ng Binakayan. Sa harap man naman ng
mga kutang nanghihimagsik sa Nobeleta, ay sumipot ang
isang malaking pangkat ng kaaway, na pinamumunuan na rin
ni Heneral Blanco, at pagdaka'y pinaputukan ng
katakut-takot ang mga naghihimagsik. May pitong oras din
ang itinagal ng labanang ito, at ang mga kawal kastila
pagkatapus ay nagsiurong na sabug-sabog sa dakong La
Caridad, at naiwan nila sa pook na pinaglabanan ang
maraming mga bangkay ng mga kawal nila at pinuno, saka
mga baril at punlo. Dahil sa tagumpay na ito, ang Heneral
ng Brigada at mga pinuno sa mga tanggulang naghihimagsik,
at ang isa pang Heneral ng Brigadang si G. Mariano Riego
de Dios, na sa pagpapadala ng abuloy mula sa San
Francisco de Malabon at sa pakikipisan sa
Pang-ulong-digma sa dakong kanan ng labanan, ay napaurong
ang mga kaaway, ay nangapataas kapwa sa pagka-Heneral ng
Dibisyon. Sa mga namatay noong kawal ng Panghihimagsik ay
kasama ang isang babaing nagngangalang Gining Gregoria.
Dahil pa rin sa tagumpay na ito ay nalikha sa Pamahalaang
Magdiwang ang mga tungkuling sumusunod:
Kagawad
ng Estado, na hinawakan ni G. Jacinto Lumbreras, na
buhat sa Maynila'y dumating sa lalawigan noong mga
kalahatian ng Oktubre; at
Kagawad sa Pamamahala, na ginampanan ni G. Pascual
Alvarez, dating Kalihim-Pangkalahatan na pinalitan
dito ni G. Cornelio Magsarili, naging hukom-pamayapa
ng San Francisco de Malabon.
Kahit
nakuha ang nayong Binakayan ng mga kastilang nanggaling
sa tanggulan ng mga impanteryang-pangdagat, ay nabawi rin
uli ng mga tao ng Pangulong-Digmang si G. Emilio
Aguinaldo, na sa nangyaring labanang bunuan ng katawan ay
maraming nasawing bansag na pinuno ng Panghihimagsik, isa
sa kanila'y ang marahas na Kagawad-Digmang si G. Candido
Tirona sa Magdalo. Ang pagkamatay ng bantog na pinunong
ito, na pinagkakautangan ng buong Cavite el Viejo ng
naging kabansagan nito sa panahon ng Himagsikan, ay
lubhang dinamdam ng madlang kaanib sa Katipunan ng mga
Anak ng Bayan. Ilang araw lamang noon, si G. Daniel
Tirona, kagagaling sa Maynila at sa kaniyang may
halong-luhang pamanhik, ay siyang nahalal na maghawak ng
tungkulin ng pagka-Kagawad-Digma na naiwan ng namatay
niyang kapatid, tungkulin itong tinupad ng bagong halal
hangga noong mga unang araw ng Abril, 1897, na ikinakuha
ng mga Kastila sa mga bayan San Francisco de Malabon at
Santa Cruz de Malabon; at ikinaharap niya at sumailalim
muli, kasama ng Heneral ng Brigada si G. Juan Cailles, sa
mga may-kapangyarihang kastila sa Santa Cruz de Malabon
sa himok at paraan ni maka-kastila at maka prayleng
Francisco Valencia.
28.
— Ang pagdating sa Kabite ni G. Andres Bonifacio.
— Pagkalinis sa kaaway ng buong
lalawigan ng Kabite, at nang maisa-ayos nang panibago ang
mga Sangguniang lalawigan, ang Pamahalaang Magdiwang ay
nagsugo ng isang tao sa mga kabundukan ng Montalban at
Marikina, upang paghanapin ang Kataas-taasang Pang-ulo ng
Katipunan; dala ng naturang taong sinugo ang isang balot
na kasulatang kinatatalaan ng lahat nang naulat na at
ipinagbibigay alam ng pamahalaang Magdiwang kay G. Andres
Bonifacio; inaanyayahan din si G. Bonifacio sa Kabite,
upang makita sa kanya na ring mga mata at masiyasat tuloy
ang kasalukuyan lagay ng mga katipunang taga-Kabite, na
bagama't gipit, ay matibay naman. Si G. Andres Bonifacio
ay sumagot sa naturang kalatas at binati ang mga pinunong
taga-Kabite, dahil sa kanilang maligayang tagumpay, at
pinagpahatdan pa rin sila ng ilang tagubilin. Ang tungkol
sa pag-aanyaya sa kanya ay di niya tinanggap, pagkat ayon
sa kanya, at may matwid siyang magsabi, upang maging
maayos ang lakad ng Panghihimagsik, ay di nararapat na
ang
matataas na pinuno nito'y magkaipun-ipun sa iisang pook,
dahil sa pagkagalak sa pagtatagumpay o sa saglitang
pagaaliw sa piling ng mga kamag-anak. Nang mapagtalastas
na ang tiyak na kinaroroonan ng Kataas-taasang Pang-ulo,
ay malimit nang nagpahatid sa kanya ang pamahalaang
Magdiwang ng mga kalatas at pinipilit na anyayahan si G.
Andres Bonifacio.
Ang
pag-aanyaya sa kanya ay kung makailang inulit ng sumulat
ng mga talang ito na siya ring gumawa ng mga kalatas sa
utos ng Pangulo ng Pamahalaang Magdiwang, G. Mariano
Alvarez (Mainam).
Sa
ikatlong paanyaya, si G. Andres Bonifacio ay napahinuhod
nang dumalaw sa Pamahalaang Magdiwang; siya'y dumating sa
Kabite nang Disyembre, 1896, bago magpasko. Nang nasa
Imus na at makapaglumagak sa bahay ni G. Juan Castañeda,
ay dinalaw kinabukasan noon ng umaga nina GG. Baldomero
Aguinaldo, Daniel Tirona at iba pa, sampu ng katipunang
si G. Vicente Fernandez, taga Siniloan, Laguna de Bay. Si
G. Vicente Fernandez, sa kapulungang nasasaad sa ika-7 ng
talang ito, ay kusang nangako siya sa harap ni G. Andres
Bonifacio ng pagtulong mula sa purok ng Morong at Laguna
de Bay ukol sa paglusob na noo'y tinatangka sa San Juan
del Monte; dahil sa pangakong yao'y inihalal siyang
Tenyente Heneral at Pang-ulong hukbo sa Morong at Laguna
Sinalakay nga ang S. Juan del Monte, gaya ng nayulat sa
ika-7 rin nito, ngunit ang tinurang Tenyente Heneral ay
di gumawa ng anoman sa purok na napailalim sa kanyang
kapangyarihan at di tinupad ang kanyang kusang
ipinangako. Dahil sa gayong inasal ni G. Fernandez, ay
napataw sa kanyang ulo ang buong pananagutan tungkol sa
kadusta-dustang pagkabigo sa San Juan del Monte, at dahil
sa gaya ng mapag-aakala'y nahintakutan marahil ang
kanyang budhi, ay humanap ng tanggulan sa piling ni G.
Emilio Aguinaldo. Pagkakita ng Kataas-taasang Pang-ulong
Bonifacio sa naturang Tenyente Heneral Vicente Fernandez,
at sa pag-aakala marahil na sa kanyang pagka Pang-ulong
Pangkalahatan ng Katipunan ay mapaiiral ang kapangyarihan
niya sa alin mang pamamahala sa Katipunan, ay mahigpit
niyang ipinasya noon din ang pagpapahuli sa naturang
Fernandez, upang masiyasat ang pagkakasalang dapat nitong
panagutan sa buong Katipunan; ngunit ang pasyang yaon ni
G. Bonifacio, ay pinagtawanan lamang sa harapan ding yaon
ng mga Kagawad sa Pamahalaang Magdalo. Sa gayong ginawi
ng Pamahalaang Magdalo, ay napagkilala ng Kataas-taasang
Pang-ulo ng Katipunan ang kaunti ó ang kawalan ng
pagpapahalaga sa kanya ng mga tao sa sinapupunan ng
Sangguniang Lalawigan ng Cavite el Viejo.
Samantala
ay humarap kay G. Andres Bonifacio noon si G. Esteban San
Juan (Mulawin), komandante ng Pamahalaang Magdiwang at
kinatawang sadyang sinugo nito, upang pakipagkitaan,
batiin at anyayahan ang Kataastaasang Pang-ulo sa ngalan
ng lahat ng kaanib sa buong nasasakop ng Magdiwang.
Pagkatanggap ng anyaya, si G. Andres Bonifacio ay umalis
na kasama sina GG. Baldomero Aguinaldo, Daniel Tirona at
ang sugo ng Magdiwang, upang magtungong Nobeleta; sila'y
nagdaan ngunit di na nagtigil pa sa Cavite el Viejo, at
dumating sila sa Nobeleta nang unang oras ng hapon ng
araw ding yaon, na di na kasama si G. Baldomero
Aguinaldo. Sila'y tinanggap ng maraming pinunong
naghihimagsik sa maliwalas at bagong bahay ng hukom
pamayapa ng Nobeleta na siyang ipinahandang
pangsamantala. Nang ika-3 ng hapon ding yaon, si G.
Andres Bonifacio at G. Emilio Jacinto ay lumulan sa isang
sasakyang natatalibaan sa magkabilang tabi; sa gawing
kanan, ang nakakabayong si G. Daniel Tirona ay bunot ang
sableng sumisigaw ng buong lakas tuwing matatapat sa pook
na may pulutong na tao, ng:— Mabuhay ang Supremo ng
Katipunan! Nasa kaliwa naman si G. Esteban San Juan, sa
likod nito'y kasunod ang mga sasakyan ng tanang mga
Kagawad ng Magdiwang at saka dalawang pulutong na kawal
na naka-unipormeng pula, isang pangkat sa harap at isa pa
din sa likod, at sa ganitong ayus ay nagsilakad ang lahat
na patungong San Francisco de Malabon.
Dito'y
tinanggap ng buong sigla si G. Andres Bonifacio sa tugtog
ng banda ng musika at saka "Te-Deum" sa
simbahan. Iang nasa lansangan ang sumigaw ng:—
Mabuang Hari ng Pilipinas! bagay na narinig at sinagot
naman ni G. Andres Bonifacio ng:— Mabuhay ang
Kalayaan ng Pilipinas! Ang Kataas-taasang Pang-ulo ay
tumuloy muna sa bahay ni G. Santos Nocon, komandante noon
ng hukbong naghihimagsik, at nang huli ay sa kayayaring
bahay ni Ginang Estefania Potente, hanggang sa araw na
ikinakuha ng mga kastila sa bayang San Francisco de
Malabon noong nagsimula ang Abril ng 1897.
29.
— Mga sulat na gawa ni G. Daniel Tirona laban kay G.
Andres Bonifacio. — Ilang araw lamang
ng pagkadating sa Kabite ng Kataas-taasang Pang-ulo ng
Katipunan, ay maraming kasulatan ang kumalat sa lahat ng
dako ng lalawigan, lalung-lalo na sa San Francisco de
Malabon, bayang kinatitirahan ni G. Andres Bonifaclo at
bayang nag-ukol sa kanya ng di gagaanong pitagan at
pagtingin. Ang may gawa ng mga kasulatang nasabi, ay
nag-uudyok sa lahat nang taga-Kabiteng huwag nilang
pag-ukulan ng anomang paggalang si Andres Bonifacio;
pagkat, alinsunod kay G. Daniel Tirona, si G. Andres
Bonifacio ay isang mas6n, na di naniniwala sa Diyos,
yumuyurak sa mga kabanalan, pumapaibabaw sa Mananakop,
isang taong may mababang pinag-aralan; anopat isang hamak
na katiwala lamang na naglilingkod sa isang bahay-kalakal
aleman. Ilang nakatanggap ng naturang kasulatan ang
nagpakita nito kay G. A. Bonifacio; kaya isang hapon si
G. Daniel Tirona'y makapanayam ng Mataas na Pang-ulo ng
Katipunan sa bahay rin ni G. Santos Nocon, ay hiningan ni
G. Bonifacio ng paliwanag tungkol sa nabanggit na
kasulatan, at dahil sa pagkakaila ni Tirona at saka sa
pagpapakita tuloy ng isang anyong palalo, ay napoot si G.
Bonifacio at siya'y tinutukan ng rebolber nito; kung di
sa kara-karakang pamamag-itan noon ng mga babae sa bahay,
laluna si Bbg. Andrea Nocon, malamang na may masamang
kinasapitan sana si G. Tirona.
30.
— Ang pakikipanayam kay G. Andres Bonifacio ng
Tenyente Heneral ng Pamahalaang Magdalo, G. Edilberto
Ebangelista. — Unang oras ng hapon ng
isa sa mga huling araw ng Disyembre ng 1896 nang maganap
sa bahay rin ni G. Santos Nocon, na koronel na noon, ang
pakikipanayam kay G. Andres Bonifacio ni G. Ediberto
Evangelista. Binasa nito kay G. Bonifacio ang isang balak
na Saligang-batas (Constitucion) na halos hangong buo sa
"Real Orden" ng Pamahalaan sa Espanya na akda
ni Maura, Ministro de Ultramar, sa pagtatag sa Pilipinas
ng mga hukomang bayan (Tribunales Municipales).
Si G.
Ediberto Evangelista, nag-aral sa Belhika ng
pagka-inhenyero sibil at doon din nagtamo ng katibayan,
ay nakipisan, pagdating niya, sa mga naghihimagsik sa
ilalim ng pamumuno nii G. Emilio Aguinaldo; ito ang
nagkaloob agad-agad sa kanya ng tungkuling Tenyente
Heneral ng hukbong naghihimagsik, hindi dahil sa natamo
niyang mga tagumpay sa parang ng pakikihamok, kungdi sa
mataas niyang pinag-aralan at sa maalab na pag-ibig niya
sa bayan. Si G. Evangelista ang namahala sa paggawa ng
mga tanggulan sa Bakood, Binakayan at Cavite el Viejo, at
namatay sa madugong pagbabakang naganap sa mga pook na
kalapit ng tulay ng Sapote, Bakood, noong ika-16 ng
Pebrero ng 1897 (simula ng paglusub ni Polavieja).
31.
— Pagpupulong sa Imus. — Upang
mapagtalunan ang mga kabanata ng nabanggit nang balak na
Saligang-batas o Konstitusyon, at upang mapag-usapan din
naman ang kinakailangang pag-aanib ng dalawang
Sangguniang Lalawigan, ang Pamahalaang Magdalo, ay
tumawag ng pulong sa lahat ng mga pinunong naghihimagsik,
at di lamang sa mga taga lalawigan, kungdi sa lahat ng
mga litaw na taga iba't ibang lalawigan tagalog na
nagsisipangubli sa lupang Kabite. Naungkat sa pulong ang
maraming bagay na mahahalaga na sumasalangsang (ó kaya
sumang-ayon naman) sa mga gayong masasaelang balak, ilan
dito, na makabuluhan ay itong mga sumusunod:
Na, ang K.
K. K. ng mga A. N. B. ay mayroon nang Saligang-batas na
napagtalunan, napagpasyahan at pinaiiral nang kasalukayan
sa buong Kapuluan.
Na, sa
bisa ng Konstitusyon o Saligang-batas at alituntuning
inilagda ng Kataas-taasang Sanggunian ng Katipunan,
ay itinatag ang mga pamahalaang lalawigan at ang mga
sa bayan-bayan sa mga paligid ng pangulong-bayan ng
Pilipinas.
Na,
ang mahigpit na tungkulin ng Katipunan, ay ang walang
kupas na pagsasakit sa ikalalaya ng bayan, kung kaya
ang Konstitusyon ng Katipunan at ang kanyang
alituntunin, ay kailangang pairalin hanggang sa
matamo ang Kalayaang inuusig ó ganap na Kasarinlan
ng buong Pilipinas.
Ang mga
kumakatig sa naging dahilan ng pagkakatawag ng pulong, ay
nagsipagsalita rin ng laban sa mga pangangatuwirang
nasabi na, at ilan naman sa kanilang pagmamatuwid, ay
itong mga sumusunod:
Na,
ang K. K. K. ng mga A. N. B. ay isang kapisanang
lihim, at dahilan dito, ang kanyang pamahalaan,
Konstitusyon at alituntunin, ay kailangang pawalan ng
bisa mula sa mga sandaling magawa na nang hayagan ang
Paghihimagsik ng Pilipinas. Na, ang lalawigang Kabite
ay maliit, at sa ganito'y hindi dapat hatiin sa
dalawang pamahalaan.
Walang
anomang maliwanag na napagkaisahan tungkol sa naging
dahilan ng pagpupulong; ngunit pinagpasyahan naman ng
lubusan na si G. Andres Bonifacio, sa kanyang
pagka-mataas na Pang-ulo ng Katipunan, ay siya ring
maging Pang-ulo ng isang Kapulungang Tagapagbatas (Kamara
Lehislatiba), na kanyang itatayo (ni A. B.) at bubuowin
ng mga ilang taong inaakala niyang karapat-dapat, upang
maging kagawad ng natirang Kapulungan.
Bago
matapus ang pagpupulong, ay hiningi ni G. Andres
Bonifacio sa Panguluhan, na itala sa isang kasulatan ang
lahat ng pinagtalunan at piuagpasyahan, bagay na
sinang-ayunan nito; ngunit ang pagtatala ay di natapus
dahil sa pagdating noon ni G. Paciano Rizal, kasama si
Josefina, ang balo ni Dr. Rizal at ilan pang mga
kamag-anak nila. Ang kasulatang nasabi ukol sa
pinagpulungan ay lagi nang hinihingi ni G. Andres
Bonifacio sa pamahalaang Magdalo, hindi lamang nang
sandaling magsialis na ang madla sa bahay-asyenda sa
Imus, na siyang pinagdausan ng pulong, kundi pa naman
nang mga sumunod na araw, sang-ayon sa pagnanais ni G.
Bonifacio na maisagawa na ang mga pinagpasyahang nasa
kasulatang nasabi; ngunit ang mga kagawad ng pamahalaang
Magdalo ay lagi na rin namang sumasagot sa kanya, na
kanilang ipadadala kailan ma't malagdaan ng mga dumalo sa
naturang pagpupulong.
Ang balo
ni Dr. Rizal na si Josefina, na anak sa Hongkong, ay
nagpakilala ng tunay na pakikiisa sa mithiin ng bayan, na
pinaghandugau ng buhay ng kanyang asawa, na puno ng
pag-ibig, sigla at kagalakan, at siya man, si Josefina,
ay nagbigay ng marami't mahahalagang tulong sa
Panghihimagsik at nagtiis dahilan dito ng mga kagipitan
at kahirapan. Sa kanyang kahilingan noon ay tumira siya
sa bahay-asyenda sa Teheros (San Francisco de Malabon) na
siyang ginawang pagamutan ng Panghimagsik, at araw-araw
at gabi-gabing inaalagaan at ginagamot niya, ng buong
kalinga, ang mga sugatang kawal. Malimit din kanyang
pasiglahin ang loob ng mga kawal na dumadalal sa mga
kasamahan nilang nahihiga sa pagamutan. —
Ang balo
ni Dr. Rizal na si Josefina, na anak sa Hongkong, ay
nagpakilala ng tunay na pakikiisa sa mithiin ng bayan, na
pinaghandugau ng buhay ng kanyang asawa, na puno ng
pag-ibig, sigla at kagalakan, at siya man, si Josefina,
ay nagbigay ng marami't mahahalagang tulong sa
Panghihimagsik at nagtiis dahilan dito ng mga kagipitan
at kahirapan. Sa kanyang kahilingan noon ay tumira siya
sa bahay-asyenda sa Teheros (San Francisco de Malabon) na
siyang ginawang pagamutan ng Panghimagsik, at araw-araw
at gabi-gabing inaalagaan at ginagamot niya, ng buong
kalinga, ang mga sugatang kawal. Malimit din kanyang
pasiglahin ang loob ng mga kawal na dumadalal sa mga
kasamahan nilang nahihiga sa pagamutan. —Nang makuha
ng mga kastila ang San Francisco de Malabon. si Josefina
ay napalipat sa Naik at mula rito'y sa kabundukan ng
Maragundong; buhat naman dito'y nagtungong Laguna de Bay,
na kasama ng ilang babae at ni G. Paciano Rizal, nagtawid
sa mga bundok at kaparangan, madalas na walang sapin ang
mga paa, at kahit nagdudugo na ang kanyang mga
talampakan, ay di nagtitigil sa paglakad; kung minsa'y
sumasakay sa kalabaw na akay-akay ni G.. Paciano.
Pagdating niya sa Bay ay tinanggap ng katipunerong si G.
Venancio Cueto, na siyang gumawa ng paraan, upang
makalulan siya sa isang sasakyang patungong Maynila.
Buhat sa Maynila ay nakalulan din naman sa isang
sasakyang patungong Hongkong, pook na kinamatayan niya
nang taong 1902.
