พระราชวัง
พระราชวังหลวงศูนย์กลางด้านการเมืองและการปกครอง
ที่อยู่ของพระมหากษัตริย์ คือพระราชวังหลวง ซึ่งเป็นทั้งศูนย์กลาง ด้านการ เมือง
และ การปกครองในเวลาเดียวกัน เมื่อแรกสร้างกรุงศรีอยุธยานั้น พระเจ้าอู่ทอง (พ.ศ.
๑๘๙๓-๑๙๑๒) ทรงโปรด ให้สร้างพระราชวังขึ้นในบริเวณที่ใน ปัจจุบันเป็น ที่ตั้งของวัดพระศรีสรรเพชญ์
ปรากฎชื่อของพระที่นั่งสำคัญ ๕ องค์ คือ
พระที่นั่งไพฑูรย์มหาปราสาท
พระที่นั่งไพชยนต์มหาปราสาท
พระที่นั่งไอศวรรย์มหาปราสาท
พระที่นั่งมังคลาภิเษก
และพระที่นั่งตรีมุข สันนิษฐานว่าสร้างด้วยไม้ทั้งหมด ต่อมาพ.ศ. ๑๙๘๓ เกิดไฟไหม้เสียหาย
สมเด็จพระบรมไตรโลกนารถ (พ.ศ. ๑๙๙๑-๒๐๓๑) จึงทรงยกพื้นที่พระราชวัง เดิม ให้เป็นเขตพุทธาวาส
และ ทรงโปรดเกล้า ให้สร้างพระราชวังขึ้นใหม่ ทางด้านเหนือ ของพระราชวังเดิม และได้สืบต่อมาจน
ถึงสิ้นกรุงศรีอยุธยา 
พระราชวังหลวงแบ่งออกได้
เป็น ๗ เขต ดังนี้
-เขตพระราชฐานชั้นนอกหรือท้องสนามหน้า
จักรวรรดิ์ เป็นที่ตั้งของสถานที่ ราชการ เช่น ศาลาลูกขุน ศาลหลวง คลังปืนใหญ่
และ โรงราชรถเป็นต้น พระที่นั่งที่ตั้งอยู่ในเขตนี้คือ พระที่นั่งจักรวรรดิ์ไพชยนต์ซึ่งพระเจ้าปราสาททอง
ทรงโปรดให้สร้างขึ้นเพื่อใช้ ประทับทอดพระเนตร การมหรสพและการตรวจ พลสวนสนาม
บางครั้งก็ใช้บำเพ็ญ กุศลพระบรมศพ -เขตพระราชฐานชั้นกลาง เป็นที่ตั้งของพระมหาปราสาทสำคัญ
สมเด็จพระบรม ไตรโลกนารถทรงสร้าง พระที่นั่งสรรเพชญ์
มหาปราสาทขึ้น เพื่อใช้ในพระราชพิธี ต่างๆ เช่นพระบรมราชาภิเษก รับแขกเมือง
และต้อนรับราชฑูตเป็นต้น พระที่นั่งวิหารสมเด็จนั้น สันนิษฐานว่าสร้างในรัชกาลสมเด็จ
พระนเรศวร มหาราช (พ.ศ.๒๑๓๓-๒๑๔๗)ใช้ใน พระราชพิธีเช่นเดียวกัน พระที่นั่งสุริยาสน์อัมรินทร์
สมเด็จพระเจ้า ปราสาททอง(พ.ศ. ๒๑๗๓-๒๑๙๙)ทรงสร้างขึ้น เพื่อใช้เป็นที่ประทับและอาจจะใช้ประทับ
ทอดพระเนตร กระบวนพยุหยาตราทางชลมารคด้วย พื้นที่ในเขตพระราชฐานชั้นกลาง ยังเป็นที่ตั้งสิ่งก่อสร้างสำคัญ
อย่างอื่นอีก เช่นพระคล้งมหาสมบัติ โรงช้างเผือก และโรงม้าเป็นต้น
-เขตพระราชฐานชั้นใน ใช้เป็นที่อยู่อาศัย พระที่นั่งเบญจรัตน มหาปราสาท
ซึ่งสมเด็จพระบรม ไตรโลกนาถทรงสร้างขึ้น เพื่อใช้เป็นที่ประทับน่าจะอยู่ในบริเวณ
ที่ปัจจุบัน เป็น พระที่นั่งตรีมุข (ในรัชกาลที่ ๕ แห่งกรุงรัตนโกสินทร์ทรงโปรดให้สร้างขึ้นเพื่อใช้สำหรับประกอบพระราชพิธีรับแขก
เมือง) พระที่นั่งบรรยงก์รัตนาสน์ สร้างอยู่กลางสระ พระที่นั่งองค์นี้สมเด็จพระนารายณ์มหาราช(พ.ศ.
๒๑๙๙-๒๒๓๑) ทรง สร้างขึ้นเพื่อใช้ เป็น ที่ประทับ ในบริเวณ พระที่นั่งแห่งนี้มีระบบน้ำประปา
มีน้ำพุ มีภูเขา จำลองและการจัดสวน ซึ่งได้รับอิทธิพลมาจากประเทศฝรั่งเศส ตำหนักตึก(ตำหนักคูหาสวรรค์)
ที่ประทับ ของพระมเหสี ในรัชกาลสมเด็จพระนารายณ์ และสมเด็จพระเพทราชา ตั้งอยู่ทางทิศใต้
ของพระที่นั่ง บรรยงก์รัตนาสก์นอกจาก นี้ ยังมีตำหนักและอาคารอย่างอื่นอีกหลายแห่ง
เช่น พระที่นั่งทรงปืน ตำหนัก ของสนม โรงเครื่องต้น และถังน้ำประปา เป็นต้น
-เขตพระคลังมหาสมบัติ เป็นบริเวณที่เก็บรักษาของใช้สำหรับพระราชวังประกอบ
ด้วย คลังต่างๆ เช่น หอพระ มนเทียรธรรม (เก็บหนังสือ) คลังศุภรัตน์ (เก็บเครื่องอัฐบริขาร)
และ คลังพิมานอากาศ(เก็บเครื่อแก้ว) เป็นต้น
-เขตสวนองุ่น คือเขตพระราชอุทยานหลวง แต่ในสมัยอยุธยาตอนปลายรัชกาล สมเด็จพระเจ้าอยู่หัว
บรมโกศ ทรงโปรดเกล้า ให้สร้างตำหนักสำหรับ พระเจ้า ลูกเธอฝ่ายในขึ้นในบริเวณนี้
ได้แก่ตำหนัก สระแก้ว และตำหนักศาลาลวด เป็นต้น
-เขตสวนกระต่าย เป็นที่ตั้งของตำหนักสวนกระต่ายที่ประทับของพระเจ้าอุทุมพร
ครั้งยังดำรงพระยศเป็น พระมหาอุปราช สร้างในรัชกาลสมเด็จพระเจ้าอยู่หัว บรมโกศ
(พ.ศ. ๒๒๗๕-๒๓๐๑)
-เขตวัดพระศรีสรรเพชญ์ เป็นวัดในพระราชวัง ใช้สำหรับประกอบพระราช พิธี
ต่างๆ
นอกจากพระราชวังหลวงยังมีวังหน้า
สร้างอยู่ทางทิศตะวันออก และ วังหลัง สร้างอยู่ทางทิศตะวันตกของเมือง ทั้ง ๒
แห่ง สร้างขึ้นในรัชกาล สมเด็จพระ มหาธรรมราชา(พ.ศ. ๒๑๑๒-๒๑๓๓) โดย วังหน้าสร้างให้เป็น
ที่ประทับของ สมเด็จพระนเรศวรมหาราช ขณะดำรง พระยศเป็นพระมหาอุปราช ส่วนวังหลังสร้างให้เป็นที่
ประทับของสมเด็จ พระเอกาทศรถพระราชโอรสอีกองค์หนึ่ง