คัมภีร์ วิสุทธิมรรค ภาค ๑ ตอน ๒ หน้า 271-280

หน้า ๒๗๑

แก้อรรถบท ปุริสทมฺมสารถิ

พระผู้มีพระภาคเจ้าทรงพระนามว่า ปุริสทมฺมสารถิ เพราะทรงขับ อธิบายว่าทรงฝึก ทรงนำไป ซึ่งบุรุษ
ที่พึงฝึกได้ทั้งหลาย บุรุษทั้งหลายที่ยังมิได้ฝึก ( แต่ว่า ) ควรจะฝึกได้ เป็นดิรัจฉานบุรุษก็ดี เป็นมนุษย์บุรุษก็ดี
เป็นอมนุษย์บุรุษก็ดี ชื่อว่า ปุริสทมฺมา - บุรุษที่พึงฝึกได้ทั้งหลาย ^๑ ในบท ปุริสทมฺมาสารถิ นั้น จริงอย่างนั้น
แม้ดิรัจฉานบุรุษทั้งหลาย เช่นอย่าง อปลาลนาคราช จูโฬทรนาคราช มโหทรนาคราช อัคคิสิขนาคราช
ธูมสิขนาคราช อาลวาฬนาคราช ช้างธนปาลกะ ^๒ พระผู้มีพระภาคเจ้าก็ทรงฝึกได้ คือทรงทำให้หมดพิษ ( หมด
ร้าย ) ให้ตั้งอยู่ในสรณะและในศีลได้ แม้มนุษย์บุรุษทั้งหลาย เช่น สัจจกะนิครนถบุตร อัมพัฏฐมาณพ โปกขรสาติ
พราหมณ์ โสณทัณฑพราหมณ์ กูฏทันตพราหมณ์ แม้อมนุษย์บุรุษทั้งหลาย เช่น อาฬวกยักษ์ สูจิโลมยักษ์
ขรโลมยักษ์ และสักกเทวราช พระองค์ก็ทรงฝึกได้ คือทรงนำไปได้ด้วยวินยุบาย ( วิธีนำ ) หลากๆ อนึ่ง
ในความข้อนี้ พระสูตรนี้ ( ที่ตรัส ) ว่า " ดูกรเกสี เราก็นำบุรุษที่พึงฝึกได้ทั้งหลายไปด้วยวิธีละม่อมบ้าง
... ด้วยวิธีหยาบบ้าง ... ด้วยวิธีทั้งละม่อมทั้งหยาบ ( ระคนกัน ) บ้าง " ( เกสีสสูตร จตุกังคุตตระ
๒๑/๑๕๑ ) ดังนี้เป็นต้นบัณฑิตพึง ( นำมากล่าว ) ให้พิสดาร

๑. คำว่าบุรุษ ในที่นี้ ท่านมิได้หมายถึงเพศ แต่หมายถึงว่า ใครก็ตามที่จะรับการฝึกได้

๒. มหาฎีกาว่า อปลาละ อยู่ในหินพานต์ จูโฬทร มโหทร อยู่ในนาคทวีป อัคคิสิขะ ธูมสิขะ อยู่ในสีหฬทวีป
ส่วนอาลวาฬะ ท่านไม่บอกว่าอยู่ที่ไหน ช้างธนปาลกะ ก็คือ ช้างนาฬาคิรีนั่นเอง

หน้า ๒๗๒

อีกประการหนึ่ง พระผู้มีพระภาคเจ้า เมื่อตรัสบอกคุณวิเสส ( ที่ยิ่งขึ้นไป ) มีปฐมฌานเป็นต้น แก่การกบุคคล
ทั้งหลายมีบุคคลผู้มีศีลหมดจดแล้วเป็นอาทิ และตรัสบอกมรรคปฏิปทาอันยิ่งขึ้นไปแก่อริยบุคคลทั้งหลาย มี
พระโสดาบันเป็นต้น ก็ชื่อว่าทรงฝึกผู้ที่ได้ฝึกแล้วด้วยแท้ ^๑

แก้อรรถบท อนุตฺตโร ปุริสทมฺมสารถิ รวมกัน

อีกนัยหนึ่ง สองบทว่า อนุตฺตโร ปุริสทมฺมสารถิ นี้ เป็นอรรถบท ( บทแสดงความ ) อันเดียวกัน เพราะ
พระผู้มีพระภาคเจ้าทรงขับบุรุษที่พึงฝึกทั้งหลายได้ อย่างที่เขาทั้งหลายนั่งขัดสมาธิอยู่แห่งเดียวนั่นแหละ ( แต่ )
แล่นไปได้ทั้ง ๘ ทิศ ไม่ติดขัด ^๒ เพราะเหตุนั้น บัณฑิตจึงถวายพระนามว่า อนุตฺตโร ปุริสทมฺมสารถิ - ผู้ขับ
บุรุษที่พึงฝึกได้ ไม่มีผู้อื่นยิ่งกว่า อนึ่ง ในความข้อนี้ พระสูตรนี้ ( ที่ตรัส ) ว่า " ดูกรภิกษุทั้งหลาย ช้างที่พึงฝึก
อันผู้ฝึกช้างขับแล้ว ย่อมแล่นไปได้แต่ทิศเดียว " ( ม.อุ. ๑๔/๔0๙ ) ดังนี้เป็นต้น บัณฑิตพึง ( นำมากล่าว )
ให้พิสดาร เทอญ

๑. ดังนี้ เป็นอันว่า ผู้ที่ยังไม่ได้ฝึกแต่ควรแก่การฝึกก็ดี ผู้ที่ได้ฝึกแล้ว แต่ยังไม่ถึงที่สุดก็ดี เป็นปุริสทมฺมะ ทั้งนั้น

๒. มหาฎีกาว่าทิศ ๘ เป็นอุปมาหมายเอา สมาบัติ ๘ ( อันได้แก่ รูปฌาน ๔ และอรูปฌาน ๔ ) เพราะสมาบัติ
๘ นั้น แม้เนื่องกัน แต่แยกชี้ได้เป็นอย่างๆ ไม่ปนกัน เพราะฉะนั้น จึงเหมือนทิศ อันที่จริงที่ว่า ๘ ทิศ ก็เป็นเพียง
ตัวอย่างเท่านั้น แต่ว่าปุริสทมฺมะที่ทรงขับแล้วอาจบรรลุ นิโรธสมาบัติ และ พระนิพพาน ( อรหัตผล ) เลยก็ได้

หน้า ๒๗๓

แก้อรรถบท สตฺถา เทวมนุสฺสานํ

พระผู้มีพระภาคเจ้าทรงพระนามว่า สตฺถา ( ศาสดา ) เพราะทรงพร่ำสอน ( เวไนยสัตว์ ) ด้วยประโยชน์
โลกนี้ ประโยชน์โลกหน้า และประโยชน์อย่างยิ่ง ( คือ พระนิพพาน ) ตามสมควร อีกนัยหนึ่ง พระนามว่า สตฺถา
( นั้น ) หมายความว่า พระผู้มีพระภาคเจ้าเป็นสัตถวาหะ ( ผู้นำหมู่ดุจนายกองเกวียน ) อรรถาธิบายในข้อนี้
บัณฑิตพึงทราบตามนัยแห่ง ( บาลี ) นิเทศก็ได้ว่า " สัตถวาหะ ( นายกองเกวียน ) ย่อมนำหมู่เกวียน
ให้ข้ามดันการ คือให้ข้ามโจรกันดาร ให้ข้ามวาฬกันดาร ให้ข้ามทุพภิกขกันดาร ให้ข้ามนิโรทกกันดาร
จนออกนอกล่วงพ้น ( แดนกันดาร ) ไปถึงพื้นที่เป็นอันเกษม ( ปลอดภัย ) ฉันใด พระผู้มีพระภาคเจ้า
ก็ฉันนั้นนั่นแล ทรงเป็นสัตถา คือเป็นสัตถวาหะ ยังสัตว์ทั้งหลายให้ข้ามภพกันดาร ให้ข้ามชาติกันดาร
... ( ขุ.จู. ๓0/๓๑๓ ) ดังนี้เป็นอาทิ

คำว่า เทวมนุสฺสานํ ความว่าของเทวดาทั้งหลายด้วย ของมนุษย์ทั้งหลายด้วย คำ ( เทวมนุสฺสานํ ) นี้
ตรัสโดยกำหนดเอาเวไนยสัตว์ชั้นอุกฤษฏ์ และโดยกำหนดเอาเวไนยสัตว์ที่เป็นภัพพบุคคล ^* แต่ความจริง
พระผู้มีพระภาคเจ้าเป็นพระศาสดาของสัตว์ดิรัจฉานทั้งหลายด้วยแท้ โดยโปรยปรายพระอนุสาสนี ( คำสอน ) ไปถึง

* หมายความว่า เทวดาและมนุษย์เท่านั้น นับเป็นสัตว์ชั้นสูงอยู่ในฐานะจะเป็นภัพพบุคคล คือผู้ควรจะดำเนิน
ไปสู่ธรรมอันถูกต้องได้ สัตว์ดิรัจฉานไม่อยู่ในฐานะเช่นนั้น ( เพราะสัตว์ดิรัจฉานเป็น อเหตุกบุคคล )

หน้า ๒๗๔

ข้างสัตว์ดิรัจฉานเหล่านั้นเล่าได้อุปนิสัยสมบัติด้วยการฟังธรรมแต่พระผู้มีพระภาคเจ้าแล้ว ด้วยอุปนิสัยสมบัติ
นั้นเอง จะเป็นผู้มีส่วนแห่งมรรคผลในชาติที่ ๒ หรือ ๓ จริงอยู่ ผู้ได้อุปนิสัยสมบัติด้วยการฟังธรรมทั้งหลาย
มีมัณฑูกเทพบุตรเป็นต้น เป็นตัวอย่างในข้อนี้

เรื่องมัณฑูกเทพบุตร

มีเรื่องเล่าว่า เมื่อครั้งพระผู้มีพระภาคเจ้าทรงแสดงธรรมแก่ชาวเมืองจัมปาอยู่ที่ขอบสระโปกขรณีชื่อ
คัคครา กบตัวหนึ่งจับนิมิตในพระสุรเสียงของพระผู้มีพระภาคเจ้าได้ ( ว่าทรงแสดงธรรม มีจิตเลื่อมใส ขึ้นมา
หมอบนิ่งฟังอยู่บนบก ท้ายหมู่คน ) คนเลี้ยงลูกโคผู้หนึ่ง ( เร่เข้าไปยืนฟัง และยืนอยู่ชิดกบ แต่กบกำลังเลื่อมใส
ในผูกพันอยู่ในพระสุรเสียง จึงไม่โดดหนี ฝ่ายคนเลี้ยงลูกโคก็ไม่เห็นกบ ) กระทุ้งไม้พลองตั้งลง ( บังเอิญ )
กระแทกถูกมันเข้าที่หัว มันตายทันที แล้วไปเกิดในวิมานทองสูง ๑๒ โยชน์ในภพดาวสดึงส์ เป็นเหมือนหลับ
ไปแล้วตื่นขึ้น เห็นตนมีหมู่นางฟ้าห้อมล้อมอยู่ในวิมานนั้น คิดคำนึงดูว่า " ชิ ตัวเราก็ ( มา ) เกิดที่นี่ด้วยนะ
เราได้ทำกรรมอะไรเล่าหนอ " ก็มิได้เห็นกรรมอื่นสักอย่าง นอกจากการถือเอานิมิตในพระสุรเสียงของพระผู้มีพระ
ภาคเจ้า ทันใดนั้น เทพบุตรนั้นก็มา ( เฝ้า ) ทั้งวิมาน ( ครั้นถึง ) จึงถวายบังคมพระบาทยุคลของพระผู้มีพระ
ภาคเจ้า พระผู้มีพระภาคเจ้าก็ทรงทราบอยู่แล ( แต่ ) ตรัสถาม ( เพื่อให้คนทั้งหลายเห็นประจักษ์ในผลกรรม
และพุทธานุภาพ ) ว่า

หน้า ๒๗๕

" ใครนะ รุ่งเรืองด้วยฤทธิด้วยยศ ( บริวาร ) มีสีกายงาม ยังทิศทั้งปวงให้สว่าง ( มา ) ไหว้
เท้าของเรา "

เทพบุตรนั้นกราบทูลว่า

" ในชาติก่อน ข้าพระองค์เป็นกบ ซึ่งเป็นสัตว์จำพวกวาริโคจร ( หากินทางน้ำ อยู่ ) ในน้ำ เมื่อ
ข้าพระองค์กำลังฟัง พระสุรเสียงแสดงธรรมของพระองค์อยู่ คนเลี้ยงลูกโคได้ทำให้ข้าพระองค์ตาย "

พระผู้มีพระภาคเจ้าจึงทรงแสดงธรรมแก่เทพบุตรนั้น ธรรมาภิสมัย ( การบรรลุธรรม ) ได้มีแก่สัตว์ ๘๔,000
ฝ่ายเทพบุตรตั้งอยู่ในโสดาปัตติผล ทำความยิ้มแย้มกลับไป แล

แก้อรรถบท พุทฺโธ

ส่วนที่ทรงพระนามว่า พุทฺโธ ก็เพราะความที่ทุกสิ่งทุกอย่างที่ชื่อว่าเป็นสิ่งที่ควรรู้มีอยู่ ทรงรู้สิ่งที่ควรรู้
( นั้น ) ทั้งหมด ด้วยอำนาจวิโมกขันติกญาณ ( พระญาณอันเกิดขึ้นในที่สุดแห่งวิโมกข์ ) * อีกนัยหนึ่ง เพราะ
เหตุที่ตรัสรู้สัจจะ ๔ ด้วยพระองค์เองบ้าง ทรงยังสัตว์อื่นๆ ให้รู้ ( ด้วย ) บ้าง

* มหาฎีกาว่า วิโมกข์ หมายเอาอรหัตมรรค เพราะพ้นจากปฏิปักขธรรมโดยประการทั้งปวง ที่สุดแห่งวิโมกข์
นั้นก็คืออรหัตผล ญาณอันเกิดในอรหัตผลนั้น ชื่อ วิโมกขันติกญาณ เพราะเมื่อได้อรหัตผลนั้นแล้วจึงได้ญาณนั้น
วิโมกขันติกญาณนี้คือพุทธญาณทั้งปวง กับทั้งพระสัพพัญญุตญาณ

หน้า ๒๗๖

เพราะเหตุนั้น จึงทรงรพระนามว่า พุทฺโธ ด้วยเหตุดังกล่าวมาฉะนี้เป็นอาทิก็ได้ ก็แลเพื่อให้รู้ความข้อนี้ชัด
นัยแห่งบาลีนิเทสก็ดี นัยแห่งบาลีปฏิสัมภิทาก็ดีทั้งหมด อันเป็นไปโดยนัยว่า พุชฺฌิตา สจฺจานีติ พุทฺโธ พระผู้
พระภาคเจ้าทรงพระนามว่า พุทฺโธ เพราะตรัสรู้สัจจะทั้งหลาย โพเธตา ปชายาติ พุทฺโธ ทรงพระนามว่า พุทฺโธ
เพราะทรงยังหมู่สัตว์ให้รู้ ดังนี้เป็นต้น บัณฑิตพึง ( นำมากล่าว ) ให้พิสดาร เทอญ

แก้อรรถบท ภควา

ส่วนคำว่า ภควา นี้ เป็นคำเรียกพระผู้มีพระภาคเจ้านั้น ผู้วิเศษโดยพระคุณ ( ทั้งหลาย ) ผู้อุดมกว่า
( สัตว์ทั้งหลาย ) และผู้เป็นครูด้วยความเคารพ เพราะเหตุนั้น ท่านโบราณจารย์ทั้งหลายจึงกล่าวไว้ว่า

" คำว่า ภควา เป็นคำประเสริฐ คำว่า ภควา เป็นคำสูงสุด พระผู้มีพระภาคเจ้านั้นทรงเป็นครู
ทรงประกอบด้วยคุณธรรมของครู เพราะเหตุนั้น ปราชญ์จึงถวายพระนามว่า ภควา "

นาม ๔ อย่าง

อีกอย่างหนึ่ง ชื่อมี ๔ อย่าง คือ อาวัตถิกนาม ( ชื่อที่เรียกตามรุ่น ) ลิงคิกนาม ( ชื่อที่เรียกตามเพศ คือ
เครื่องหมายประจำตัว ) เนมิตติกนาม ( ชื่อที่มาตามคุณอันเป็นนิมิต ) อธิจฺจสมุบันนาม ( ชื่อที่ตั้งขึ้นลอยๆ )
มีคำอธิบายว่า " ชื่อที่ตั้งตามที่ปรารถนา โดยโวหารของชาวโลก ชื่อว่าตั้งขึ้นลอยๆ "

หน้า ๒๗๗

ในชื่อ ๔ อย่างนั้น ชื่อเช่นว่า วจฺโฉ ( ลูกโค-ลูกแหง่ ) ทมฺโม ( โคฝึก-รุ่นกระทง ) พลิพทฺโท ( โคถึก-โคงาน )
ดังนี้เป็นต้น ชื่อว่า อาวัตถิกนาม ชื่อเช่นว่า ทณฺฑี ( คนถือไม้เท้า = คนแก่ ) ฉตฺตี ( ผู้มีฉัตร = พระราชา )
สิขี ( สัตว์มีหงอน = นกยูง ) กรี ( สัตว์มีงวง = ช้าง ) ดังนี้ เป็นต้น ชื่อว่าลิงคิกนาม ชื่อเช่นว่า เตวิชฺโช ( ผู้ได้
วิชชา ๓ ) ฉฬภิญฺโญ ( ผู้ได้อภิญญา ๖ ) ดังนี้เป็นต้น ชื่อว่า เนมิตติกนาม ชื่อตั้งส่งไปไม่คำนึงถึงความของคำ
เช่นว่า สิริวฑฺฒโก ( ผู้เจริญด้วยสิริ ) ธนวฑฺฒโก ( ผู้เจริญด้วยทรัพย์ ) ดังนี้เป็นต้น ชื่อ อธิจจสมุบันนาม

ส่วนพระนามว่า ภควา นี้ เป็นเนมิตติกนาม พระนางเจ้ามหามายามิได้ทรงขนานให้ พระเจ้าสุทโธทนมหาราช
ก็มิได้ทรงขนานให้ พระญาติ ๘๔,000 ก็มิได้ขนานถวาย เทวดาผู้วิเศษทั้งหลายมีท้าวสักกะและท้าวสันตตุสิตเป็น
อาทิก็มิได้ขนานถวาย จริงอยู่ ข้อนี้แม้พระธรรมเสนาบดี ก็ได้กล่าวไว้ว่า " พระนามว่า ภควา นั่น พระมารดามิ
ได้ทรงขนานให้ ฯลฯ พระนามนั่นเป็นวิโมกขันติกนาม ( นามอันเกิดต่อท้ายวิโมกข์ ) ( มีขึ้น ) พร้อมกับความ
ได้พระสัพพัญญุตญาณ ณ โคนโพธิพฤกษ์แห่งพระผู้มีพระภาคเจ้าทั้งหลาย พระนามนั่นเป็นสัจฉิกาบัญญัติ ( ตั้ง
โดยที่รู้แจ้งธรรม ) พระนามนี้คืออะไร พระนามนี้คือ ภควา " ดังนี้

ก็แลพระนามนั้นอันมีคุณอันใดเป็นเครื่องหมาย เพื่อจะประกาศคุณเหล่านั้น พระสังคีติกาจารย์จึงกล่าว ( เป็น )
คาถานี้ไว้ว่า

หน้า ๒๗๘

" พระผู้มีพระภาคเจ้านั้น ทรงพระนามว่า ภควา เพราะทรงเป็น ( ภคี ) ผู้มีภคะ ( คือโชค )
เพราะเป็น ( ภชี ) ผู้เสพ ( ที่สงัด ) เพราะเป็น ( ภาคี ) ผู้มีภาค ( คือมีส่วนควรได้รับจตุปัจจัย
หรือมีส่วนแห่งธรรม ) เพราะเป็น ( วิภตฺตวา ) ผู้จำแนก ( ธรรม ) เพราะได้ทรงทำภัคคะ
( คือการหักกิเลสบาปธรรม ) เพราะทรงเป็นครู เพราะทรงเป็นภาคยะ ( คือบุญบารมี ) เพราะทรง
เป็น ( สุภาวิตตฺตะ ) ผู้อบรมพระองค์ดีแล้ว ด้วยญายธรรมเป็นอันมาก* เพราะเป็น ( ภวนฺตคะ )
ผู้ถึงที่สุดแห่งภพ "

ก็แลอรรถาธิบายแห่งบทนั้นๆ ในคาถานั้น บัณฑิตพึงเห็นตามนัยแห่งบาลีที่กล่าวในนิเทสนั้นเถิด ส่วนนัย
( ต่อไป ) นี้ เป็นอีกนัยหนึ่งคือ

พระผู้มีพระภาคเจ้าทรงเป็น ( ภาคฺยวา ) ผู้มีภาคยะ เป็น ( ภคฺควา ) ผู้หัก และเป็น
( ภเคหิ ยุตฺโต ) ผู้ประกอบด้วยภคธรรมทั้งหลาย เป็น ( วิภตฺตวา ) ผู้จำแนก เป็น ( ภตฺตวา ) ผู้คบ
เป็น ( ภเวสุ วนฺตคมนะ ) ผู้คายความไปในภพทั้งหลายเสียแล้ว เพราะเหตุนั้นจึงทรงพระนามว่า
ภควา

* มหาฎีกาว่า ญายะ หมายเอาภาวนา ( การอบรม ) ซึ่งในนิเทสกล่าวไว้ ๔ คือ อบรมกาย อบรมศีล อบรมจิต
อบรมปัญญา

หน้า ๒๗๙

แก้บท ภาคฺยวา

ในบทเหล่านั้น เมื่อน่าจะเรียกว่า พระภาคฺยวา เพราะพระองค์ทรงเป็นพระผู้มีพระภาค คือ พระบารมี
มีทานและศีลเป็นต้น อย่างเยี่ยมยอดอันสามารถยังความสุขทั้งที่เป็นโลกิยะ ทั้งที่เป็นโลกุตตระให้บังเกิดได้
( แต่ ) เรียกเสียว่าพระภควา

แก้บท ภคฺควา

อนึ่ง เพราะเหตุที่พระองค์ได้ทรงหักเสียแล้ว ซึ่งกิเลสทำความกระวนกระวายและเร่าร้อน ( แก่สัตว์ทั้งหลาย )
ทั้งสิ้น นับด้วยแสนประเภท

หน้า ๒๘0

คือประเภทโลภะ ประเภทโทสะ ประเภทโมหะ ประเภทวิปริตมนสิการ ( ความคิดผิดทาง ) ประเภทอหิริกะ
และอโนตตัปปะ ประเภทโกธะและอุปนาหะ ประเภทมักขะและปลาสะ ประเภทอิสสาและมัจฉริยะ ประเภทมายา
และสาเถยยะ ประเภทถัมภะและสารัมภะ ประเภทมานะและอติมานะ ประเภทมทะและปมาทะ และประเภท
ตัณหาและอวิชชา ประเภทอกุศลมูล ๓ ประเภททุจริต ๓ ประเภทสังกิเลส ๓ ประเภทมละ ( มลทิน ) ๓
ประเภทวิสมะ ( ความไม่สงบ ) ๓ ประเภทสัญญา ๓ ประเภทวิตก ๓ และประเภทปปัญจะ ( เครื่องเนิ่นช้า ) ๓ ^๑ประเภทวิปริเยสะ ( ความสำคัญผิด ) ๔ ประเภทอาสวะ ๔ ประเภทคัณฐะ ( เครื่องผูกรัด ) ๔ ประเภทโอฆะ ๔
ประเภทโยคะ ๔ ประเภทอคติ ๔ และประเภทตัณหุปปาทะ ( ที่เกิดตัณหา ) ๔ ประเภท เจโตขีละ ( ตาปูตรึงจิต )
๕ ประเภทวินิพันธะ ( เครื่องผูกจิต ) ๕ ประเภทนิวรณ์ ๕ และประเภทอภินันทนะ ( เครื่องเพลิดเพลิน ) ๕
ประเภท วิวาทมูล ( มูลแห่งการวิวาท ) ๖ และประเภทตัณหากาย ( หมู่ตัณหา ) ๖ ประเภทอนุสัย ๗ ประเภท
มิจฉัตตะ ๘ ^๒ ประเภทตัณหามูลกะ ( โทษที่มีตัณหาเป็นมูล ) ๙ ประเภทอกุศลกรรมบถ ๑0 ประเภททิฏฐิคตะ
( ความเห็นผิด ) ๖๒ ประเภทตัณหาวิจริต ( ความนึกไปต่างๆ ด้วยอำนาจตัณหา ) ๑0๘ ( เป็นตัวอย่าง )
หรือว่าโดยสังเขป ซึ่งมาร ๕ คือ กิเลสมาร ขันธมาร อภิสังขารมาร เทวบุตรมาร และมัจจุมาร เพราะเหตุนั้น
เมื่อน่าจะเรียกว่า พระภคฺควา เพราะทรงหัก ( กิเลสอันทำ ) อันตรายทั้งหลายเหล่านั้นเสียได้ ( แต่ ) เรียก
เสียว่า พระภควา จริงอยู่ในความข้อนี้ ท่านกล่าว ( เป็นคาถา ) ไว้ว่า

๑. มิจฉัตตะ ๘ = ความเป็นผิด, ภาวะที่ผิดมี ๑๐ อย่าง คือ มิจฉาทิฏฐิ มิจฉาสังกัปปะ มิจฉาวาจา
มิจฉากัมมันตะ มิจฉา อาชีวะ มิจฉาวายามะ มิจฉาสติ มิจฉาสมาธิ

๒. ปปัญจะ = กิเลสเครื่องเนิ่นช้า, กิเลสที่ทำให้คิดปรุงแต่งยืดเยื้อพิสดาร หมายถึงตัณหา มานะ ทิฏฐิ