Η υλιστική θεώρηση των
πραγμάτων, ενώ προσανατολίζει την αναζήτηση για την εξήγηση όλων των πραγμάτων
και των φαινομένων στα ίδια τα πράγματα, κυριολεκτικά είναι μία προσγειωμένη,
κοντόφθαλμη θεώρηση. Κάνει το άλλο βασικό λάθος να στερεί από ένα διαχρονικό
νόημα την ύπαρξη του Σύμπαντος και της ζωής, αιτιολογώντας ολοφάνερα με
ανεπαρκείς αιτίες κάτι που αναγνωρίζεται από τους φιλόσοφους της αντίθετης
θεώρησης του ιδεαλισμού. Στον υλισμό πρέπει ν’ αναγνωρίσουμε την άλλη απλή και
βασική αλήθεια, τη θέση του για την αυτοτέλεια του Σύμπαντος, η οποία, αν και
νοημένη με ανακρίβεια (σαν αυθυπαρξία), επιλύνει το άστοχο πρόβλημα της
δημιουργίας του από μία άλλη εξωτερική αδημιούργητη ύπαρξη και έτσι δεν κάνει
«αναγωγή στην άγνοια», όπως την ονόμασε ο Σπινόζα. Ειδικά με τη σύμφωνη
θέση του για τη δυνατότητα της γνώσης μέσα από την εμπειρία, για την
αιτιότητα των πραγμάτων και για την άμεση σχέση της εσωτερικότητας με την ύλη,
αναδεικνύει τον ορθολογισμό του και του επιτρέπει να τα εξηγεί μέσα από την
εμπειρική γνώση και όχι με αβάσιμες θεωρητικές συλλήψεις και με φαντασιοκοπία.
Αλλά αυτός ο περιορισμός στην εξήγηση των πραγμάτων μέσα από τη γνώση των πιο
άμεσα αντιληπτών τον παρασύρει στα γνωστά βασικά του λάθη, όπως η μισή αλήθεια.
Οι υλιστικές απόψεις είναι
εξίσου εύκολο να εξαχθούν μέσα από την ανεξάντλητη εμπειρία και βρίσκουμε πολλές
να έχουν διατυπωθεί στην αρχαιότητα. Ο Ηράκλειτος ο Εφέσιος (περίπου
540-480 π.Χ.) δίδασκε ότι όλο το Σύμπαν είναι μία φωτιά, που ανάβει και σβήνει
με όρια και έτσι μετατρέπεται σε αναρίθμητες μορφές και όλα τα πράγματα που
δημιουργούνται στην ουσία πάντοτε είναι αυτή η ίδια, παρά τις όποιες αντιθέσεις
τους.
Ο Εμπεδοκλής ο
Ακραγαντινός (περίπου 490-430 π.Χ.) απόφυγε την άτοπη εξήγηση των Ελεατών
για την αυταπάτη της αλλαγής, υποστηρίζοντας ότι όλα τα πράγματα δημιουργούνται
από την ένωση και το χωρισμό τεσσάρων «ριζωμάτων», το νερό, τη γη, τον αέρα και
τη φωτιά, ενώ το σύνολό τους διατηρείται το ίδιο. Για να εξηγήσει τη δυνατότητα
του συνδυασμού στα ριζώματα, αυτό που τα μετακινεί, φαντάστηκε το «νείκος» και
τη «φιλότητα». Παρόμοια, ο Αναξαγόρας ο Κλαζομενεύς (περίπου 500-428
π.Χ.), για να εξηγήσει πως τα πράγματα δημιουργούνται και φθείρονται από τα
αρχικά άμορφα υλικά στοιχεία, από τα πολλών ειδών «σπέρματα», τα οποία όλα
περιέχουν στην ποιότητά τους σε διαφορετικές αναλογίες, βρήκε σαν λύση ότι ο
Νους (ή Διάνοια) είναι η πρώτη και ποιητική αιτία, η οποία υπάρχει σαν μία άλλη
ουσία τελείως διαφορετική «μόνος αυτός με τον εαυτό του».
Η υλιστική θεωρία του
Δημόκριτου του Αβδηρίτη (περίπου 460-370 π.Χ.) και του φίλου του
Λεύκιππου (δε γνωρίζουμε τίποτε για τη ζωή του) προς στιγμή έμοιαζε πως θα
επαληθευτεί από τις ανακαλύψεις της φυσικής του 19ου αιώνα. Η έννοια του για το
άτομο έγινε κεντρική στην εξέλιξή της και χρησιμοποιήθηκε από επιστήμονες (όπως
ο Νεύτων) με την ίδια σημασία. Η θεωρία του ατόμου από το
Δημόκριτο και το Λεύκιππο είναι η συνεπέστερη υλιστική θεωρία,
γιατί η έννοια της ύλης προσδιορίστηκε με πολλά από εκείνα τα γνωρίσματα, τα
οποία θα είχε, αν ήταν πραγματικά η ουσία. Δηλαδή με τα περισσότερα γνωρίσματα
που είχαν αποδώσει στο Είναι οι Ελεάτες φιλόσοφοι .Τις ποιότητες των
πραγμάτων εξήγησαν από τον ποσοτικό συνδυασμό τους. Το ελάχιστο μέρος της ύλης,
το «άτομο», ήταν αγέννητο, άφθαρτο, χωρίς κανένα κενό, απλό, αμερές, ενιαίο,
αδιαίρετο. Με τη διαφορά ότι υπάρχουν απειράριθμα με διάφορα σχήματα και ότι
κινούνται αδιάπαυστα μέσα στον κενό χώρο με απειράριθμους συνδυασμούς,
δημιουργώντας έτσι απειράριθμους κόσμους μέσα από δίνες και στη συνέχεια όλες
τις ποιότητες των πραγμάτων, ακόμα και τους θεούς.
Βέβαια, στην εξέλιξη της φυσικής
του 20ου αιώνα η αφηρημένη έννοια του ατόμου και ο ελληνικός όρος
χρησιμοποιείται σχετικά. Η ύλη αποδείχθηκε πιο περίπλοκη, με γνωρίσματα
ασύλληπτα, ακόμα και για το σύγχρονο επιστήμονα, και οι
συνδυασμοί των υλικών στοιχείων δεν είναι απλά αθροίσματα και
αφαιρέσεις ή ένα εξωτερικό συνταίριασμα στο σχήμα (όπως θα έπρεπε να είναι, αν η
ουσία δεν ήταν ποιοτική και συνολική). Το ίδιο το σχήμα από μόνο του θα ήταν
ανεξήγητο, μετάθεση σε ένα ακόμα άλλο πρόβλημα.
