Vader van Bethelsdorp

deur Mike Oettle

SKILDER vir jouself ’n prentjie van die landskap rondom Algoabaai twee eeue gelede toe daar in 1801 dr Johannes van der Kemp, James Read en hul 80 Khoikhoi-volgelinge (Hottentot)^[1] aangekom het om daar te bly. Die Khoikhoi-hordes wat eens saam met hul beeste oor die veld rondgeswerf het (die Gamtoos, Damaskwa, Gonakwa en Hoengeykwa) is deur siektes en veediefstal verbrokkel, en Boere het hul plek ingeneem, ten minste wes van die Sondagsrivier. Enkele bendes Boesmans^[2] (ook Strandlopers^[3] genoem) kon miskien steeds gevind word – miskien het een of twee oorgebly in die duinevelde van Algoabaai en St Francisbaai – die res is uitgejag of noordwarts gedryf. Die baken wat vaandrig Beutler sowat vier dekades van tevore aan die monding van die Kabegarivier^[4] opgerig het, het steeds gestaan; die Boere het die rivier daarna vernoem: Baakens. Op ’n helling bokant die Baakensrivier-strandmeer het Fort Frederick, gestaan, slegs twee jaar vantevore opgerig nà ’n onsuksesvolle Franse poging om die rebelle van Graaff-Reinet te ondersteun.

Van der Kemp en sy volgelinge het verlof gehad om op ’n verlate plaas, Bothas Plaats, op die pad na Kragga Kamma^[5] sowat 12km vanaf Fort Frederick. Hulle het sowat ’n jaar lank daar gebly totdat die Derde Grensoorlog uitgebreek het en ’n hulle deur ’n gemengde oorlogsbende van Xhosa en Khoikhoi op hulle neergeval het. Van der Kemp se Khoikhoi het slegs twee skote op die aanvallers afgevuur, en het heel per geluk hul leier dodelik gewond. Maar daarna het Van der Kemp hulle na Fort Frederick verskuif, wat onlangs deur die Britse Leër ontruim is omdat die oorlog teen Frankryk verslap het, en die Kaap aan die Nederlanders teruggegee sou word.

Nadat Bothas Plaats deur koloniste afgebrand is, het die groep by die fort aangebly totdat die Bataafse Republiek ^[6] se goewerneur, generaal Jan Willem Janssens, in 1803 besoek afgelê het. Hy het Van der Kemp verlof gegee om ’n nuwe perseel te betree wat hulle ooreengekom het om Bethelsdorp te noem (van die Hebreeuse Beth-El^[7] [Huis van God], die perseel van Jakob se droom in Genesis 28).^[8]

Die koloniste het Bethelsdorp as ’n toevlugsoord vir diewe en swerwers gesmaad, en reisigers het dit bevestig dat dit “’n wanordelike samehoping van bouvallige hutte” was waar “die sendelinge te besig was met die leer van religieuse waarhede om aandag te gee aan wêreldlike sake”.

Vanaf 1805 tot aan die einde van ’07 het daar by Van der Kemp die sending-entoesias Machtelt Schmidt aangesluit. Sy het die kinders op Bethelsdorp se skool handvlyt geleer. Maar Van der Kemp het met haar rusie gehad omdat sy ’n slawe-eienaar was, en sy het na haar huis in Kaapstad teruggekeer. So is Bethelsdorp gelos sonder enigiemand wat enigiets ywerig sou aanmoedig nie.^[9]

Mev Schmidt het in Van der Kemp se afwesigheid vir Bethelsdorp aangevoer, want die Bataafse owerheid het hom in April 1805 Kaap toe ontbied. Hier het hy onder die slawegemeenskap gewerk totdat Britse magte in Januarie 1806 die Kaap weer ingeneem het. Hy het die vryheid van etlike slawe gekoop, en in Juliemaand ’06 is hy getroud met Sara, 17-jarige dogter van ’n Malgassiese slawevrou. Sy was nie destyds ’n Christen nie, maar is drie jaar later gedoop. Van hul vier kinders is die oudste, Cornelius, in Engeland opgevoed, en het hy vir die London Missionary Society te Bethelsdorp gewerk tot sy dood in 1859.

Toe hy teruggekeer het Bethelsdorp toe, het Van der Kemp saam met Read getuienis bymekaargemaak van Khoikhoi wat boere verkla het dat hulle dwangarbeid geëis het, vir wreedheid en selfs vir moord. Kaapkolonie se eerste rondgaande hof, wat onthou word as die Swarte Ommegang, het in 1812-13 ’n groot aantal van sulke aansprake ondersoek, maar blykbaar weens ’n tekort aan getuies^[10] het dit geen skuldigbevindings vir moord gemaak nie, en slegs sewe vir mishandeling.

Terwyl hy in Kaapstad was om voor getuienis te lewer voor die verhoor wat aanleiding gegee het tot die Swarte Ommegang, het Van der Kemp erken dat sy benadering op Bethelsdorp verkeerd was. Maar voordat hy na Algoabaai kon terugkeer en dinge begin regmaak, het hy siek geword en is hy 15 Desember 1811 in Machtelt Schmidt se huis oorlede.

Alhoewel dit duidelik is dat hy verkeerd en onverstandig was, maar Bethelsdorp staan tot vandag toe, lankal in die stad Port Elizabeth ingelyf. Die Van der Kemp Memorial Congregational Church, wat hy gestig het, herinner an sy naam, en die verskeie boeke, briewe en pamflette wat hy oor ’n verskeidenheid onderwerpe geskryf het – teologies, filosofies en filologies sowel as oor praktiese onderwerpe – weerspieël die breë omvang van sy intellek.

En uiteindelik in die 21ste eeu word sy aandrang op die gelykheid van die Khoikhoi (vandag sou ons Kleurling^[11] sê) en blanke burgers ingesien.

^[1] Die woord Hottentot is, tot laat in die 20ste eeu, normaalweg gebruik om die Khoikhoi-volk aan te dui. Hulle was (tesame met die Boesmans) die inheemse volk van die Kaapse kusstreke wes van die Visrivier en van die Oranjerivier-gebiede van Kaapkolonie (tans Noord-Kaap) en Suidwes-Afrika (Namibia).

Dit is ontleen aan die liriek van ’n religieuse dans wat deur die Khoikhoi uitgevoer is. Sewentiende-eeuse Nederlandse koloniste het die gebruik gehad om Khoikhoi-indiwidue met drank te paai om hulle te oorreed om die dans uit te voer. Die betekenis van die uitdrukking “hot-ten-tot” is tans verlore.

Die term Khoikhoi (wat “manne van manne” of “mense van mense” beteken) was die naam wat die Khoikhoi gebruik het om na hulself te verwys.

^[2] Die term San word tans dikwels gebruik om die Boesmans aan te dui. Die woord is egter deur die Khoikhoi gebruik om neerhalend na die Boesmans te verwys as “amper diere”. Die oorblywende Boesman-bendes (wat ’n verskeidenheid verwante tale praat, en wat vir hulself verskeie name gebruik) verwys tans na hul etniese groep as Bushmen, omdat hulle in en van die bos leef.

^[3] Die Strandlopers van Tafelbaai in Jan van Riebeeck se tyd, onder leiding van Autshumato (of Harry), was nie regte Boesmans nie, maar eerder uitgeworpenes van die Khoikhoi-hordes van die Kaapse Skiereiland, die sogenaamde Kaapmans. Die term Strandloper is egter toegepas op daardie Boesmanbendes wat naby die see gewoon het en wat uitgebreide gebruik gemaak het van die bronne van die see, en wie se kulturele oorskot in duinevelde en grotte teruggevind is.

^[4] Die Khoikhoi-uitspraak van hierdie rivier se naam was blykbaar meer soos wat dit deesdae in isiXhosa weergee word – Gqeberha, met ’n harde bo-verhemelte klikklank – as die afgewaterde Nederlandse Kabega.

Deesdae word die naam (in die vorm Kabega) slegs in die westelike voorstede van Port Elizabeth vir die rivier gebruik. Die Xhosa-benaming word gebruik vir die eermalige Walmer Township of lokasie (in die vorm eGqeberha, of dikwels foutief as eGqebera geskryf).

^[5] Kragga Kamma, wat “soet water” beteken, is die naam wat die Khoikhoi aan ’n groep fonteine, sowel as die strome wat daarvan na ’n nabye meer gelei het, en ook aan die meer self, sowat 20 km wes van Port Elizabeth.

Die naam word onkundig gebruik vir die woongebiede weerskante van die Kragga Kammaweg (wat steeds die roete volg van die wapad waarlangs Bothas Plaats gelê het).

Die meer word deesdae gewoonlik Lake Farm genoem (van die naam van ’n nabye plaas), en was etlike jare lank feitlik uitgedroog, weens die optrede van ’n maatskappy wat besig was met die sny van turwe vir voorstedelike grasperke.

In die 18de eeu was die naam wat die meeste aangetref word vir die omgewing van die huidige Port Elizabeth, Kragga Kamma, omdat dit hoog aangeprys is deur beide Khoikhoi en Boere as ’n plek waar hulle en hul beeste water kon vind.

^[6] Die naam Bataafs is deur die rewolusionêre Franse gebruik in ’n herlewing van name wat deur die Romeine gebruik is. Lombardye is die Cisalpynse Republiek genoem (wat aan Cisalpynse Gallië herinner het), en Switserland is die Helvetiese Republiek genoem (wat na die Keltiese Helvetii wat in die Romeinse tyd daar gewoon het, terugverwys het). Die land wat ons tans as Nederland ken was nie deel van die Romeinse Ryk nie, maar die stam wat daar gebyl het, het in Latyns as Batavi bekend gestaan.

^[7] Ek skryf hierdie naam doelbewus met die letters TH, want die klank daarvan was in Klassieke Hebreeus dieselfde as in die Engelse woord “thin”. Die bewys hiervoor is dat, toe die Hebreeuse Skrif in Grieks vertal is, dit met die letter theta (Q) geskryf is.

^[8] Van der Kemp het vir Janssens die krediet gegee vir die benaming van Bethelsdorp. Dit is egter bekend dat hy op Graaff-Reinet reeds gepreek het van sy droom om vir hulle ’n Bet-El te vind.

^[9] Aangehaal uit Die Suid-Afrikaanse Biografiese Woordeboek.

^[10] Dit was vir werkgewers moontlik om die lewering van getuienis deur hul werknemers op verskeie maniere te verhoed. Al was sulke optrede onwettig, was dit feitlik onmoontlik om dit te bewys.

^[11] Die vraag of die term Kleurling aanvaarbaar is aldan nie, is netelig. Daar is ’n polities korrekte houding dat dit rassisties en verouderd is, maar aan die ander kant is daar ’n groot proporsie van die bevolkingsgroep wat eermalig as Kleurling (of een van die sub-kategorieë daarvan) geklassifiseer is, trots is om Kleurling te wees.

Die term het sy oorsprong in die statistiese kategorie wat in Kaapkolonie gebruik is om gekleurdes aan te dui wat ’n “Europese taal” gepraat het – amptelik Nederlands of Engels, alhoewel Afrikaans wel onder Nederlands getel is.

Gekleurdes wat steeds Khoikhoi of ’n Boesmantaal gepraat het, is nie as “beskaafd” beskou, dus het heelwat indiwidue hul moedertaal vergeet en eerder Afrikaans of Engels gepraat.

Terug na bo

For English, click here

Hierdie artikel is Juniemaand 1991 in Western Light, maandblad van die parogie van Alle Heiliges, Kabegapark, Port Elizabeth, gepubliseer, en is deur die skrywer vertaal. Kort voor die einde van die apartheidsera geskryf, dit het op ’n hoopvolle noot geëindig dat gelykheid erken sou word. Dit is tans die landswet, in die Grondwet neergelê.

Terug na indeks van heiliges

Terug na chronologiese indeks

Terug na Heiliges & Jaargetye-indeks

Opmerkings, navrae: Mike Oettle