หนังสือแสดงกิจจานุกิจ

หนังสือแสดงกิจจานุกิจ
พิมพ์ครั้งแรกฉบับพิมพ์หิน พ.ศ.๒๔๐๘
เจ้าพระยาทิพากรวงษ์มหาโกษาธิบดี
(ขำ บุนนาค)

		พรมแดนแห่งความรู้ ระหว่างไทย (ตะวันออก) กับตะวันตกที่ขีด
	เส้นแบ่งหรือเปรียบเทียบให้เห็นชัดเจน อย่างมีศักดิ์ศรี และมีภูมิปัญญาเป็นของ
	ตนเอง กล่าวได้ว่า เกิดขึ้นในสมัยพระบาทสมเด็จพระจอมเกล้าเจ้าอยู่หัว รัชกาลที่
	๔ ทรงริเริ่มโต้แย้งทางความคิดกับมิชชันนารีที่เข้ามาเผยแพร่คริสต์ศาสนาในสยาม
	ตั้งแต่สมัยรัชกาลที่ ๓  ขณะยังทรงผนวชเป็นพระภิกษุ  โดยทรงตั้งโรงพิมพ์และตี
	พิมพ์หนังสือเอกสารโต้แย้งกับหมดสอนศาสนา และเผยแพร่พระพุทธศาสนาขึ้นใน
	วัดบวรนิเวศ
	
		หนังสือเล่มที่เป็นองค์ความรู้หรือองค์ความคิดแบบไทย ซึ่งสะท้อนให้เห็น
	วิธีคิดและโลกทัศน์ในพุทธปรัชญาที่เป็นเหตุผลนิยมอย่างเด่นชัด ได้แก่หนังสือแสดง
	กิจจานุกิจ  หรือที่ปรากฏในบางแห่งว่า "กิจจานุกิจ" ของ เจ้าพระยาทิพากรวงษ์มหา
	โกษาธิบดี (ขำ บุนนาค) ตำแหน่งเจ้าพระยาพระคลัง สมัยรัชกาลที่ ๔
		
		ข้อสรุปดังกล่าวข้างต้น ยังไม่อาจยุติลงได้ในขณะนี้ เพราะหนังสือแสดง
	กิจจานุกิจมิใช่เป็นตำราวิทยาศาสตร์ล้วนๆ ด้านใดด้านหนึ่ง  หากเป็นหนังสือที่หลาก
	หลายทัศนะ  อีกทั้งการนำเสนอหลักฐานทางวิทยาศาสตร์  ก็ไม่ใช่เป็นกฎเกณฑ์ทาง
	วิทยาศาสตร์ของตะวันตกล้วนๆ หากมีทั้งส่วนของภูมิปัญญาเดิมที่คนไทยและชาว
	ตะวันออกเชื่อถือสืบต่อกันมา ซึ่งแสดงให้เห็นถึงเส้นพรมแดนแห่งความรู้ดั้งเดิม 
	(ศาสนา ความเชื่อ และประสบการณ์) ของคนไทย และชาวตะวันออก เช่น อินเดีย 
	และจีน เป็นต้น  โดยผู้เขียนนำเสนอความรู้ในหลายๆ มุมมองเชิงเปรียบเทียบเรื่อง
	สัณฐานของโลก ระบบสุรยะ และปรากฏการณ์ธรรมชาติอื่นๆ เพื่อเติมแต่งปัญญา
	ให้ผู้อ่านคิดและเชื่อเอาเอง อันเป็นการนำเสนอเชิงเหตุผลนิยม
	
		หน้าต้นของฉบับพิมพ์หิน ผู้เขียนประกาศเจตนารมณ์เอาไว้ว่า "ผู้แต่ง
	หนังสือนี้ มีความกรุณาต่อเด็กๆ ทั้งหลาย ที่จะสืบไปภายหน้า จะได้ยินได้ฟังการ
	ต่างๆ หนาหูเข้า  จะชักเอาปัญญาแลใจแปรปรวนไปด้วยความที่ไม่รู้อะไร ถึงจะไป
	เล่าเรียนหนังสืออยู่ที่วัดบ้าง ที่บ้านบ้าง อาจารย์สั่งสอนให้เล่าเรียนหนังสือพอรู้อ่าน 
	ก็ให้อ่านหนังสือปถม ก กา  แล้วก็ให้อ่านหนังสือสวดต่างๆ แล้วก็ให้อ่านเรื่องต่างๆ 
	ข้าพเจ้าพิเคราะห์ดูหนังสือที่เด็กอ่าน  ก็ไม่เปนประโยชน์แก่เด็กเลยแต่หนังสือปถม 
	ก กา เปนที่พ่อให้เด็กอ่านง่ายก็ดีอยู่ ถ้าเปนหนังสือไทยๆ ที่เด็กอ่าน ก็มีแต่หนังสือ
	การประเล้าประโลมโดยมากกว่าหนังสือสุภาสิต  เด็กนั้นก็ไม่ใคร่จะได้ปัญญาสิ่งใด...
	ข้าพเจ้าจึงคิดเรื่องราวกล่าวเหตุผลต่างๆ แก้ในทางโลกย์บ้าง ทางศาสนาบ้าง ที่มี
	พยานก็ชักมากล่าวไว้ ที่ไม่มีพยาน เปนของไม่เหนจริงก็คัดค้านเสียบ้าง ว่าไว้ภอ
	ปัญญาเด็กรู้  ผู้ที่เรียนหนังสือรู้แล้ว จะได้อ่านหนังสือนี้แทนหนังสือสวดแลหนังสือ
	เรื่องลคร เหนจะเปนประโยชน์รู้การเล็กๆ น้อยๆ บ้างถ้าเขาถามสิ่งใด  เด็กทั้งหลาย
	จะได้แก้ไขตามสำนวนนี้  ว่าเป็นข้อถามข้อแก้กล่าวแต่ภอจำได้..."

		ความโดดเด่นของหนังสือ "แสดงกิจจานุกิจ" ได้สะท้อนให้เห็นความเป็น
	ปราชญ์ในหลักปรัชญาวิทยาศาสตร์ของพุทธศาสนาที่ตั้งอยู่บนฐานเหตุผลนิยม ได้
	แก่  เจ้าพระยาทิพากรวงษ์ยึดมั่นในคำสอนพระพุทธองค์  เรื่อง  กาลามสูตรที่เน้น
	ให้ใช้สติปัญญาพิจารณาว่าจะเชื่อสิ่งใด เรื่องใด ในเงื่อนไขอย่างไร  ทั้งยังจับกฎ
	เกณฑ์หลักคิดวิทยาศาสตร์ที่สำคัญของพุทธศาสนา ซึ่งอุบัติก่อนยุควิทยาศาสตร์จะ
	เกิดขึ้นในตะวันตกนับพันปี นั่นคือ เน้นการหาเหตุผลทางสังคม และจิตวิญญาณ
	ความเป็นมนุษย์ที่จะต้องอยู่ร่วมกัน  หรือการให้เหตุผลทางโลกียวิสัยของหลักธรรม
	ไนพุทธศาสนาที่เป็นหลักจิตวิทยาได้อย่างลุ่มลึก  แต่จะละเว้นการยืนยันความถูกผิด
	ในเรื่องสัณฐานโลกหรือวิทยาศาสตร์กายภาพ เพราะพระพุทธองค์ไม่ทรงปุจฉาและ
	วิสัชนาคดีนัยยะดังกล่าวมาตั้งแต่โบราณ

		เหตุนี้ ภูมิปัญญาที่เจ้าพระยาทิพากรวงษ์ใช้โต้แย้งหมอสอนศาสนาหรือ
	มิชชันนารีชาวยุโรปอเมริกันเรื่องความเชื่อและคำสอนทางศาสนา จึงคมคายและเป็น
	คำถามที่แหลมคม จนบรรดามิชชันนารี เล่น หมอกิสลับ หรือหมอกัสแวนต์ตอบไม่
	ได้ และหาทางออกด้วยการกล่าวว่า เจ้าพระยาทิพากรวงษ์เป็นคนที่สอนยาก

		ในด้านตรงข้ามกัน หลักเหตุผลนิยมเรื่องทางจิตวิญญาณและหลัก
	ธรรมทางโลกียวิสัยในพุทธศาสนา ซึ่งเจ้าพระยาทิพากรวงษ์เขียนไว้ยังเป็นคำถาม
	ใหญ่ในโลกแห่งความเชื่อ  หรือโลกของพระเจ้า  อันยากที่จะให้ศาสนาอื่นตอบได้
	ด้วยเหตุผลในปัจจุบัน

		โดยเฉพาะ หลักเหตุผลนิยมที่มาจากหลักธรรมในพุทธศาสนา ดัง
	ปรากฏในหนังสือ "กิจจานุกิจ" นั้น  แท้จริงเป็นคำประกาศให้ชาวตะวันตกรู้ถึงวิธี
	คิดแบบพุทธจริงๆ ไม่ใช่พุทธที่เจือโสยศาสตร์  ทั้งยังท้าทายความเชื่อศาสนาอื่น
	ด้วยการเสนอเส้นพรมแดนความคิดของไทยหรือตะวันออกอย่างเชื่อมั่น ว่ากัน
	ด้วยเหตุผล

		ในด้านประวัติศาสตร์การศึกษาของสยามประเทศ การเขียนหนังสือ
	แสดงกิจจานุกิจขึ้นมามีความสำคัญยิ่งใหญ่ นับเป็นครั้งที่สองที่ปัญญาชนไทยลุก
	ขึ้นมาต่อต้านการครอบงำทางปัญญาของต่างชาติ  ด้วยการเสนอวิธีคิดเหตุผล
	นิยมในหลักธรรมพุทธศาสนา  และกล้าเสนอเส้นพรมแดนแห่งความรู้ของสยาม  
	หรือตะวันออก เพื่อโต้กับหลักศาสนาความเชื่อของตะวันตก และหวังเป็นตำรา
	เรียนแก่กุลบุตรจะได้ประเทืองปัญญาต่อไป

		การลุกขึ้นต่อต้านการครอบงำทางปัญญาครั้งนี้ แสดงถึงการยก
	ระดับทางความคิดหรือพัฒนาทางภูมิปัญญาสยามอย่างเด่นชัด  แตกต่างกับการ
	ปฎิรูปการศึกษาครั้งแรกที่เกิดขึ้นในสมัยสมเด็จพระนารายณ์มหาราช นั่นคือ เมื่อ
	บาทหลวงสอนศาสนาที่เข้ามาในอยุธยาขณะนั้น ดำเนินการเผยแพร่ศาสนาด้วย
	การขอเปิดสอนภาษาฝรั่ง เริ่มใช้ภาษาเป็นสื่อผ่านเข้าสู่การศึกษาและครอบงำ
	ความคิดความเชื่อชาวสยาม  จนเป็นเหตุทำให้สมเด็จพระนารายณ์ทรงริเริ่ม
	ปฏิรูปการศึกษาไทยครั้งใหญ่  โดยรับสั่งให้พระโหราธิบดี (หนู) แต่งตำราภาษา
	ไทยเล่มแรก ชื่อ จินดามณีขึ้นมา เป็นแบบเรียน เป็นประตูเข้าสู่การศึกษาเรียน
	รู้ของชาติ กระทั่งเป็นฐานการเรียนรู้ พัฒนาภูมิปัญญาไทยและตะวันออกใน
	ไทยสืบต่อมากระทั่งถึงปัจจุบัน

		นี่คือฐานะและบทบาทสำคัญของหน้งสือแสดงกิจจานุกิจ ของเจ้าพระ
	ยาทิพากรวงษ์มหาโกษาธิบดีในด้านประวัติการศึกษาของไทย เป็นพรมแดนแห่ง
	ความรู้ของสยามและตะวันออกเปรียบเทียบกับตะวันตก  เป็นหลักฐานช่วงหัว
	เลี้ยวหัวต่อก่อนที่ไทยจะเปลี่ยนไปรับเอารูปแบบเนื้อหาการศึกษาและอารยธรรม
	ตะวันตกเข้ามาในภายหลัง  ทั้งยังมีฐานะเป็นจุดต่อสู้ทางความคิดต่อต้านการ
	ครอบงำด้านลัทธิความเชื่อของตะวันตก โดยแยกแยะเหตุผลและวางใจเป็นกลาง 
	ในการยอมรับความรู้ทางวิทยาศาสตร์ ซึ่งการทดลองทางวิทยาศาสตร์ ในยุคนั้น
	ยังไม่ได้พิสูจน์ให้เห็นจริงอย่างแพร่หลายเช่นปัจจุบัน
อ่านต่อ ไปหน้าที่ 2
กลับไปหนังสือประเภทธรรมชาติ , วิทยาศาสตร์