Hai Laøng Phong vöïc vaø Ñoàng löông hoïp thaønh toång Phong vöïc - Ñeán naêm 1947 thì ñoåi teân thaønh xaõ Vaïn Thaéng.

Laøng Vöïc laø ñòa giôùi cuûa huyeän Caåm Kheâ, qua phaø Töù Myõ laø ñaát cuûa huyeän Tam Noâng vaø phía beân kia soâng Hoàng laø caùc laøng Quaùn giang, Löông Loã thuoäc huyeän Thanh Ba.

Cuøng moät toång nhöng Laøng vöïc naèm raûi raùc treân caùc ñoài nhoû doïc theo soâng Hoàng cho tôùi phaø Töù Myõ. Coøn laøng Ñoàng Löông, tröø moät xoùm nhoû naèm treân ñoài goïi laø xoùm Ñoài, taát caû traûi daøi theo soâng Böùa - moät nhaùnh cuûa soâng Hoàng. Haøng naêm, caùnh ñoàng cuûa laøng Ñoàng Löông ñöôïc phuø sa cuûa soâng Hoàng phuû cho moät lôùp ñaát maøu môõ - Caùnh ñoàng naøy chung vôùi laøng Huøng-Ñoâ. Ñöùng treân Goø Ngöïa - quaû ñoài troïc cuûa Laøng Vöïc - nhìn xuoáng, soâng Böùa nhö moät giaûi luïa ñaøo buoäc voøng quanh caùnh ñoàng cuûa Ñoàng-Löông - Huøng-Ñoâ.

Toång Phong-Vöïc laø ñaát baùn sôn ñòa neân daân khoâng thaät giaøu nhöng chaúng bao giôø bò cheát ñoùi. Ngay ngöôøi ngheøo nhaát toång, quanh naêm ñi ôû ñôï cho caùc nhaø giaøu, chí ít cuõng coù cuûa rieâng mình moät caên nhaø tranh, vaùch nöùa; moät vaøi saøo vöôøn troàng treø xanh, coï vaø caây sôû. Phía tröôùc nhaø coù vaøi caây cau, khoùm mía ñeå laøm gaäy thôø trong ngaøy Teát, vaøi buïi chuoái, vaøi goác ñu ñuû, moät giaøn hoa thieân lyù hoaëc traàu khoâng. Coøn sau nhaø bao giôø cuõng coù vaøi caây xoan laáy goã, vaøi caây mít, kheá vaø thò. Vaøi buïi tre, böông vaø hoùp quanh nhaø laø neùt chung cuûa caû toång. Ñaát vöôøn khoâng ñuû, ngöôøi ta vaøo khai phaù ñaát ñoài thuoäc quyeàn cuûa caùc chuû ñoàn ñieàn maø ruoäng vaø ñoài noái tieáp vôùi xoùm Ñoài cuûa laøng Ñoàng-Löông, chaïy daøi cho tôùi chaân nuùi Ñoïi Ñeøn, tieáp giaùp vôùi huyeän Thanh-Sôn cuûa tænh Sôn-La. Cho neân ngöôøi ngheøo cuõng coù, tuøy theo nhaân khaåu lao ñoäng, töø moät ñeán vaøi maåu saén. Tuy laø cô ngôi phuï nhöng laïi chieám tôùi gaàn hai phaàn ba thôøi gian lao ñoäng cuûa caû naêm. Phaàn laøm cho mình, phaàn laøm cho chuû ñoàn ñieàn buø vaøo coâng thueâ ñaát laøm raãy hoaëc nuoâi reõ traâu boø.

Trong laøng, caùc nhaø giaøu thì nhaø goã maùi ngoùi hoaëc coï. Coät nhaø baèng goã mít hoaëc vaøng taâm. Nhaø ngheøo cuõng coät goã xoan hoaëc vaøng taâm loaïi nhoû, lôïp gianh vaø vaùch nöùa ñan nong ñoâi. Coøn ñình laøng thì khoûi noùi, haàu nhö toaøn boä coät laø goã lim to taøy oâm, maùi ngoùi nung vaûy caù, vaùch goã, vì keøo ñeàu traïm troå caàu kyø.

Haàu heát ruoäng cuûa caû toång ñeàu chæ laøm moät vuï, hoaëc chieâm moät muøa. Luùa teû laø loaïi "boà cu", haït gaïo xay xong ñoû gaàn nhö gaïo caåm, giaõ caån thaän thì maøu vaãn hoàng hoàng, thoåi trong noài ñoàng ñieáu hoaëc noài ñaát nung, côm thôm maø ñaäm, nöôùc côm maøu hoàng saãm, huùp beùo ngaày ngaäy. Luùa neáp cho haït troøn vaø maåy nhö ong non. Môû naép choõ soâi, muøi thôm bay ra taän coång vöôøn. Môùi ngöûi vaøo buïng ñaõ keâu oùc aùch. Röôïi caát töø thöù neáp naøy ngon chaúng keùm gì röôïu ñaàu cuûa vuøng Töø-Sôn, Baéc-Ninh. Ngoâ ñaát baõi moãi caây ra hai baép, to baèng caúng tay. Saén troàng ñaát ñen goø Traàm Buùn, cuû lôùn nhaát baèng baép chaân, phaûi hoâi löûa ñaõ nôû bung ra, muøi thôm phöùc. Loaïi saén neáp troàng ñaát ñoû aên deûo nhö soâi neáp. Khoai moân cuû to baèng traùi böôûi lôùn, chaám maät hoaëc naáu cheø neáp, muoái aên no luoân. Neáu laïi chaám maät ong nöõa thì thaät laø..., nghó maø theøm!

Khaùc vôùi döôùi suoái, vuøng naøy cuûi ñoát thaû cöûa. Nhaø giaøu cho chí nhaø ngheøo, beáp ñoû löûa quanh naêm. Caû caây goã thaät to chaùy aâm æ trong beáp, noái tieáp nhau naêm naøy qua naêm khaùc. Ñaëc bieät laø beáp nhaø ai cuõng coù moät noài treø töôi ôû caïnh beáp, treø xanh noùng uoáng quanh naêm. Huùt thuoác laøo, haêm vôùi treø töôi noùng vaø ñaäm laø caùi thuù cuûa nam giôùi, töø tuoåi leân möôøi trôû ñi. Coøn nöõ thì luoân moàm boûm beûm nhai traàu. Taát caû ñeàu "caây nhaø laù vöôøn", hoaëc laáy ôû röøng. Quaàn aùo haàu heát nhuoäm naâu, hoaëc laù chaøm, hoaëc voû vaây sim. Cuï giaø nhaø giaøu maëc aùo luïa maøu môõ gaø hoaëc maøu guï. Treû con nhaø giaøu maëc aùo ñuõi maøu vaøng. Coøn nhaø ngheøo thì toaøn naâu xoàng caû giaø, treû, nam, nöõ.

Röøng ôû ñaây khaù nhieàu thuù nhö höôu, nai, lôïn loøi, nhím, choàn, caùo vaø caû hoå, baùo nöõa. Cho neân trai laøng cuõng laäp phöôøng saên, laâu laâu laïi mang löôùi ñi luøa baét höôu nai v.v... Khu vöïc chaân nuùi Ñoïi Ñeøn, nhieàu thuù ñeán möùc caû laøng Vaên Khuùc ôû döôùi chaân nuùi ñeàu soáng baèng ngheà saên baét thuù röøng. Treû con laøng naøy leân naêm, leân saùu ñaõ coù noû rieâng vöøa vôùi söùc tay vaø ñaõ laø thieän xaï, baén traêm phaùt traêm truùng.

Daân toång Phong Vöïc coù tuïc haùt ví nhöõng khi lao ñoäng. Giöõa röøng treø hoa traêng ngan ngaùt, thænh thoaûng laïi ngaâm nga tieáng haùt gheïo:

ÔÛ ñaây coù tuïc "thaû coû", nghóa laø coù nhöõng gia ñình moät oâng, hai baø maø chaúng coù con trai noái nghieäp. Theá laø, oâng choàng löïa moät oâng naøo ñoù - Trong toång hoaëc ngoaøi toång - coù nhieàu con trai, môøi ñeán côm röôïu roài nhôø hoï "giuùp" cho moät trong caùc baø vôï coi laø maén ñeû, moät ngaøy moät ñeâm. Caùi oâng ñi "giuùp" naøy coøn ñöôïc quaø bieáu gaùnh theo veà taän nhaø.

Ñaát roäng ngöôøi thöa. Röøng ñaày chim, thuù. Soâng, ñaàm, phai (1) eâ heà laø caù. Thaùng giaùp haït, caùc gia ñình goïi laø ngheøo tuy khoâng coù gaïo maø aên, nhöng khoâng ñeán noãi ñoùi vì coù saén, khoai ngoaøi raãy vaø thòt caù, thuù röøng. Cho neân ngay naïn ñoùi naêm AÁt Daäu, mieàn Baéc Vieät-Nam coù gaàn 2 trieäu ngöôøi cheát ñoùi, maø ôû toång Phong Vöïc chaúng coù ngöôøi naøo bò cheát ñoùi. Nhieàu ñoaøn ngöôøi ôû nôi khaùc coøn boàng beá nhau chaïy ñeán toång Phong Vöïc kieám aên.

Ngöôøi ta baûo toång Phong Vöïc ñöôïc nhö vaäy laø nhôø Thaønh hoaøng linh thieâng. Nghe noùi cuï taû Ao xöa coù ñi qua vuøng naøy vaø phaùn raèng ñaây laø "ñaát nghòch". Chaúng theá lính thöïc daân Phaùp khi xaâm löôïc Vieät-Nam ñaõ phaûi boû maïng ôû vuøng naøy khoâng ít, trong ñoù coù caû moät teân trung uùy, sau ñöôïc chính phuû baûo hoä cho xaây maû ôû ngay quaû ñoài gaàn beán vöïc. Keû cöôùp caùc nôi bò luøng baét thöôøng boû troán veà vuøng naøy vì ngay taøn baïo nhö tuaàn phuû Cung ñình Vaän cuõng chaúng daùm lieàu maïng ñeán ñaây baét cöôùp.

Daân toång Phong Vöïc ngang ngaïnh, cöùng ñaàu nhö vaäy nhöng trong noäi toång hoï laïi tuaân thuû nghieâm tuùc nhöõng leä vaø tuïc cuûa laøng. Ñoái vôùi hoï, söï thieâng lieâng nhaát laø Thaønh hoaøng.

Chuyeän keå raèng xa xöa, coù moät teân töôùng cöôùp noåi tieáng taøn baïo, öa hieáp daâm vaø gieát ngöôøi nhö ngoùe. Haén ñi ñeán ñaâu laø maùu ñoå ñeán ñaáy. Haén cöôùp cuûa nhaø giaøu, haén gieát ngöôøi ngheøo; ñaøn baø con gaùi vöøa maét laø haén hieáp roài gieát luoân. Chaúng bieát vì sao ngöôøi ta khoâng ñaët teân haén laø hoå, baùo, lang, soùi hay caày, caùo maø laïi goïi laø thaèng Khæ. Nghe ñeán caùi teân Khæ, treû con caû boán huyeän vuøng naøy laø Caåm Kheâ, Thanh Ba, Tam Noâng vaø Thanh Sôn ñang khoùc cuõng phaûi nín baët. Theá roài moät laàn aên cöôùp ôû laøng Vaên Lang, haén ñaõ hieáp moät coâ gaùi moà coâi laøm ngheà caét sôn vaø bò coâ naøy duøng dao caét sôn cheùm gaàn lìa ñaàu. Haén boû chaïy, qua ñoø Töù Myõ, ñeán giaùp caàu Ñieâu Löông thì ngaõ xuoáng caùnh ñoàng gaàn soâng Caám vaø cheát ôû ñoù, chöa ñaày moät troáng canh moái ñaõ xoâng leân thaønh maõ. Ñeâm ñeâm, cuøng vôùi tieáng cuù, hoàn haén gaøo theùt ñoøi côm, ñoøi röôïu vaø gaùi. Chuû caùc ruoäng ôû ñoù sôï laém ñaønh boû ñaát hoang vaø gom nhau ñem röôïu thòt ñeán leã. Chaúng bao laâu choã caùnh ñoàng ñoù caây moïc thaønh röøng, caây leo bao chuøm ngoaøi nhìn chaúng thaáy gì, nhöng vaøo trong thì quang ñaûng. Ngöôøi ta goïi laø Röøng Caám. Daân töù xöù tuï veà laøm aên khaù giaû haún leân. Baát keå ai môùi ñeán nhaäp cö ñeàu ñem leã caàu xin ôû Röøng Caám. Ngöôøi ta cuõng kieâng khoâng goïi tieáng "Khæ" laø teân cuûa thaèng aên cöôùp, maø ñoïc cheäch ñi laø Khôûi. Ngöôøi laï khoâng bieát, lôõ noùi chöõ Khæ, khoâng bò ñaùnh thì cuõng bò chöûi vaø ñuoåi ra khoûi vuøng. Ñeán khi vuøng naøy ñöôïc chính thöùc laäp thaønh laøng Phong Vöïc thì daân ñaõ xin ñöôïc laäp ñeàn thôø teân cöôùp ôû röøng caám laøm Thaønh Hoaøng cuûa laøng. Töø ñoù, haøng naêm vaøo ngaøy 25 thaùng Chaïp, ngöôøi ta laøm leã teá Thaønh hoaøng Khôûi. Xuaát thaân laø aên cöôùp vaø hieáp daâm, neân trong leã teá Thaønh hoaøng, daân laøng cuõng toå chöùc ñi "aên cöôùp giaû" vaø "hieáp giaû". Nghóa laø ngöôøi ta chæ ñònh tröôùc vaøi traùng ñinh seõ ñoùng vai ñi aên cöôùp vaø nhaø bò aên cöôùp laø nhaø ñöôïc chæ ñònh nuoâi lôïn teá. Cuõng coù cuoäc "chieán ñaáu giaû" giöõa hai beân, nhöng voõ khí chæ laø gaäy goäc vaø phaûi ñaùnh nhau nhö thaät.

Chuyeån keå laø trong cuoäc ñaùnh nhau ñoù, beân aên cöôùp phaûi coá cöôùp ñöôïc con lôïn teá ñeå mang ra ñeàn leã Thaønh hoaøng. Vaø, neáu nhö coù ai ñoù ôû hai phía, lôõ chaúng may bò ñaùnh cheát giaác, chæ caàn khieâng ra ñeàn ñöôïc Thaønh hoaøng phuø hoä laø khoûe laïi ngay, chaúng caàn thuoác men, chöõa chaïy gì caû. Lôïn ñaët leân teá ñoä moät luùc thì taát caû moïi nhaø, moïi choã phaûi taét heát ñeøn, heát löûa. Ñeán luùc aáy, ñaøn oâng, ñaøn baø; trai gaùi tha hoà "hieáp" vaø "ñöôïc hieáp". Trong ñeâm teá cho ñeán gaø gaùy saùng ngaøy hoâm sau, khoâng coù söï phaân bieät giaøu ngheøo, sang heøn. Coù theå laø oâng chaùnh toång...hieáp vôï thaèng moõ vaø baø chaùnh toång laïi...hieáp thaèng moõ cuõng ñöôïc. Chuyeän cuõng keå raèng, cuõng trong ngaøy teá Thaønh hoaøng, nhieàu ñoâi nam nöõ bò eùp duyeân ñaõ ñöôïc dòp an uûi tyù chuùt vì tuy yeâu nhau khoâng ñöôïc laáy nhau, nhöng moãi naêm laïi coù moät ñeâm ñeå aên naèm vôùi nhau. Chính nhôø caùi "tuïc leä" ñoù maø trai gaùi caùc nôi khaùc cuõng keùo ñeán raát ñoâng vaøo ñeâm teá Thaønh hoaøng cuûa laøng Phong vöïc.

Naêm 1945, ñöôïc söï moùc noái cuûa Vieät Minh, ñoäi Phieân (ñoäi lính Khoá xanh giaûi nguõ) luùc ñoù ñang laøm quaûn lyù ñoàn ñieàn cho oâng ñoác Löông, ñem taù ñieàn ra phaù nhaø cöûa ôû tænh lî Phuù Thoï, thöïc hieän khaåu hieäu "tieâu thoå khaùng chieán", boãng trôû thaønh Chuû nhieäm Toång boä Vieät Minh cuûa tænh Phuù Thoï, quyeàn löïc aùt caû chuû tòch tænh laø cöïu tham taù toøa söù Phuù Thoï, Nguyeãn höõu Chænh. Naêm 1947, baø vôï giaø muø chöõ cuûa ñoäi Phieân ñöôïc loâi ra laøm chuû tòch Hoäi Phuï Nöõ tænh, ñöôïc phoù chuû tòch Hoäi giuùp vieäc laø baø Phan thò An, nguyeân hieäu tröôûng tröôøng Nöõ hoïc Hoaøi Ñöùc (Haø-Noäi). Con caû chaùnh toång Phong Vöïc gia nhaäp Vieät Minh ñöôïc phong ñaïi ñoäi tröôûng trong trung ñoaøn Lao-Haø-Yeân döôùi quyeàn trung ñoaøn tröôûng Loâ Giang. Ñoàn ñieàn cuûa oâng ñoác Löông "ñöôïc" ñoäi Phieân hieán cho chính phuû Hoà chí Minh, bieán thaønh taäp ñoaøn saûn xuaát ñaàu tieân cuûa nöôùc vaøo naêm 1947 - vaø trao cho ban chæ huy du kích huyeän Caåm Kheâ quaûn lyù.

Naêm 1947, Phaùp nhaûy duø Phuù Thoï. Lính Phaùp thöïc daân chieám ñoùng treân quaû ñoài coù maû thaèng trung uùy thöïc daân Phaùp ôû laøng Vöïc. Luõ cöôùp thöïc daân naøy ñaõ gieát moät soá daân cuûa toång, coù caû cuï giaø, ñaøn baø vaø treû nít. Nhöng chuùng cuõng bò thöông vong moät soá vaø cuoái cuøng phaûi ruùt boû.

Toång Phong Vöïc bò ñoåi teân thaønh xaõ Vaïn Thaéng. Caùc chöùc saéc trong laøng gaàn nhö chæ ñoåi chöùc danh theo caùch xöng hoâ môùi: oâng tieân chæ nay laø chuû nhieäm Vieät Minh; oâng chaùnh hoäi laø chuû tòch xaõ; vôï oâng chaùnh toång laø hoäi tröôûng hoäi meï chieán só, vaø v.v...Laøng, xaõ tieâu ñieàu haún ñi vì moät soá thanh nieân söùc voùc nhaát ñi boä ñoäi hoaëc ñi daân coâng. Soá thanh nieân coøn laïi vaøo du kích xaõ baän roän taäp quaân söï vaø "raøo laøng khaùng chieán". Thieáu lao ñoäng neân ruoäng boû hoang hoùa, nöông raãy lô thô. Tieáp ñeán laø chieán dòch tieâu dieät heát choù vaø gaø troáng. Khoâng coøn gì buoàn baèng moät laøng maø thieáu tieáng choù suûa vaø gaø gaùy.

Cuoái naêm 1951, sau khi ñaûng coäng saûn hoaït ñoäng coâng khai trôû laïi döôùi caùi teân ñaûng Lao ñoäng thì toaøn x' haàu nhö ñaõ coù caùch sinh hoaït, xöng hoâ môùi. Taát caû ñeàu goïi nhau laø "ñoàng chí": ñoàng cí cuï, ñoàng chí oâng, ñoàng chí baø, ñoàng chí con v.v...Nam nöõ tha hoà tuï hoïp, ñi ñeâm veà hoâm. Nhieàu coâ mang baàu maø cuõng chaúng daùm quyeát laø chöûa vôùi ai: ñoàng chí caùn boä ôû treân veà hay ñoàng chí thanh nieân trong xaõ? Nhöng vì laø thöïc hieän "ñôøi soáng môùi" do ñaûng Lao ñoäng phaùt ñoäng, neân chaúng ai daùm bình phaåm. Thanh nieân "vuøng leân" traû thuø laïi caùc baäc cha, oâng baèng caùch döïa vaøo phong traøo xoùa naïn muø chöõ maø baét caùc cuï giaø khoâng bieát chöõ quoác ngöõ, khi ñi chôï, qua ñoø v...phaûi chui qua daây, chui qua loã choù chui. Baûo raèng coù laøm nhuïc nhö vaäy caùc cuï môùi chòu hoïc!!! Coøn caùc chöùc saéc cuûa chính quyeàn thì ñi tieân phong trong trang phuïc. Nghóa laø duø coù maëc quaàn aùo naâu, chaân ñi ñaát nhöng nhaát ñònh phaûi coù caùi xa-coát (tuùi da) ñeo treân vai; phaûi mia baèng ñöôïc chieác buùt maùy "oe-rô-vô" mang ôû vuøng teà ra vuøng Taây chieám ñoùng); ñaàu ñoäi muõ caùt vaø quaán khaên boâng traéng quanh coå nhö oâng Hoà chí Minh.

Keå töø ngöôøi ta queân luoân Thaønh hoaøng Khôûi. Ngaøy 25 thaùng Chaïp cuõng nhö moïi ngaøy. Chieán tranh baèng suùng ñaïn roài, caàn gì phaûi "ñi aên cöôùp giaû" vaø "ñaùnh nhau giaû" nöõa. Nhöõng ngöôøi thích nhau lôïi duïng ñi hoïp, ñi canh gaùc hay daân coâng tha hoà vaøo bôø vaøo buïi maø oâm aáp nhau, nhieàu laàn, nhieàu ngaøn trong moät naêm chöù ñaâu phaûi chæ moät ñeâm. Nöõ thanh nieân baét ñaàu caïo raêng ñen, taäp baét tay nhö Taây nhöng theo kieåu cuûa caùch maïng laø baét caû hai tay vaø laéc laâu, laéc maïnh ñeán muoán ruïng tay luoân.

Caûnh quan cho ñeán con ngöôøi cuûa toång Phong Vöïc ñang thay ñoåi. Caùc cuï giaø lo laéng "roài seõ ñi ñeán ñaâu vôùi caùi ñaø Môùi naøy". Traâu boø ít ñi, coùt thoùc vôi ñi, ngöôøi ra ñi khoâng veà ngaøy caøng nhieàu. Toái toái caùn boä thoâng tin xaõ ngoài treân choøi cao baéc loa thoâng baùo heát chæ thò naøy ñeán nghò quyeát kia cuûa chính phuû.

Nhöng, vaãn coøn moät vaøi gia ñình haàu nhö chaúng coù gì thay ñoåi. Ñoù laø "theõm Thaûo" (2), "boá cu Coáng" (3), laõo kyù Khui. Hoï laø daân nguï cö. Nghe ñaâu ôû queâ cuõ laø thöù côø baïc bòp, aên caép aên maûy, ñi tuø veà phaûi boû laøng phieâu baït ñeán choán naøy. Theõm Thaûo ngöôøi xöù Ngheä, gioïng naëng nhö ngöôøi laøng Vaên Lang, huyeän Tam Noâng ôû gaàn Phong Vöïc. Maët traâu ñöïc, maét raén raùo, cao lôùn, ñöôïc huùt röôïu vaøo laø luoân moàm khoe coù ngoâi moä tam ñaïi choân ôû chaân nuùi Hoàng Lónh saép phaùt quaän coâng. Boá cu Coáng ngöôøi Haø-ñoâng, ngöôøi chaéc nòch, toùc reã tre, gioïng khaøo khaøo nhö ñang aên vuïng boät, coù ngheà hoaïn lôïn vaø côø baïc, töø xoùc ñóa, toå toâm ñeán chaén, maø chöôïc, caùi gì cuõng raønh. Nghe ñaâu cuõng töøng laø phoù lyù ôû laøng cuõ, chæ vì côø gian baïc laän maø ñi tuø vaø phieâu baït tôùi vuøng naøy. Laõo kyù Khui queâ cuõ ôû Nam ñònh, nghe noùi vì naáu röôïu laäu maø vaøo tuø maát heát saûn nghieäp. Laõo bieát moät ít chöõ Nho vaø bieát moät soá chuyeän Taøu. Nhöõng khi ñi laøm ngoaøi ñoàng, nam nöõ thanh nieân hay cho laõo aên phaàn theâm ñeå laõo keå caùc chuyeän nhö Chieâu quaân coáng Hoà, Haùn-Sôû tranh huøng. Ñaïo maïo nhö nhö vaäy maø khoâng bieát sao nhaân dòp moät ñeâm teá Thaønh hoaøng, vaøo tröôùc 1945, laõo laïi tyù toaùy vôùi coâ Maäp, vöøa ngoïng vöøa khuøng, laøm coâ naøy cheát meâ vaø theo khoâng laõo, ñeû cho laõo moät thaèng con trai ñaët teân laø Xu. Töø ñoù laõo kyù Khui ñöôïc ñoåi teân thaønh kyù Xui.

Böôùc vaøo chieán dòch Ñieän-bieân-phuû, xaõ haàu nhö chæ coøn oâng baø giaø vaø treû con. Ruoäng raõy laïi caøng boû hoang hoùa hoaëc caáy maø chaúng ñöôïc laøm coû. Löông thöïc thieáu thoán, nhaø giaøu xöa kia nay cuõng aên toaøn khoai saén, chaúng bieát hoät gaïo laø caùi gì. Taát caû thoùc gaïo ñeàu "ñöôïc" uûng hoä, "ñöôïc" tröng thu cho chieán dòch. Taát nhieân laø cuûa nhaø coù thoùc gaïo, chöù nhöõng gia ñình nhö theõm Thaûo, boá cu Coáng hay kyù Xu thì luùa gaïo ñaâu ra maø ñoùng goùp. Ñaõ löôøi laïi coøn hay röôïu cheø, aên nhaäu, ñoåi laáy röôïu. Toái toái leûn ñi aên caép khoai, saén cuûa daân laøng veà aên. Thænh thoaûng gaùnh moät gaùnh cuûi caø-pheâ hoaëc treø hoaëc sôn, chaët aåu trong caùc ñoàn ñieàn cuûa taäp ñoaøn du kích huyeän mang leân chôï Caùt truø baùn ñeå mua röôïu. Caùi ñoàn ñieàn cuûa oâng ñoác Löông töø khi bò vieân quaûn lyù, ñoäi Phieân, hieán cho chính phuû laøm thaønh taäp ñoaøn saûn xuaát cuûa du kích Caåm Kheâ ngaøy caøng taøn luïi vì taát caû chæ chia nhau aên maø chaúng ai chòu laøm. Ñaøn boø hôn boán ngaøn con chæ vaøi naêm maø coøn chöa ñöôïc naêm chuïc con gaày nhom. Vì nay uûng hoä huyeän, mai uûng hoä tænh, roài laïi khu, theá laø heát. Haøng ngaøn maãu caø-pheâ sôn, treø chaúng ai chaêm soùc, coû tranh, coû beõm, caây saët moïc chen thaønh röøng hoang. Du kích cuõng coù daân trong xaõ ngoaøi xaõ cuõng coù, ñua nhau ñoát röøng ñeå chaët nhöõng caây caø-pheâ xöa kia töôi toát nhö theá laøm cuûi. Löûa, suùng vaø caïm baãy ñeán möùc chim vaø thuù cuõng baït ñi heát. Ñeâm ñeâm haõn höõu laém môùi ñöôïc nghe moät tieáng nai taùc.

Caùi troø ñaõ ñoùi thì sinh ra löôøi vaø xaáu tính, ích kyû, ñoá kî. Khaåu hieäu "ñoaøn keát" ñaày ñöôøng, ñaày neõo maø ngaøy naøo cuõng lanh laûnh tieáng chöûi nhau, reùo ñeán möôøi ñôøi nhau leân chæ vì maát moät con gaø con, moät quaøi chuoái hay khoùm saén. Thaäm chí coøn doïa cheùm hoaëc chaâm löûa ñoát nhaø cuûa nhau, thaùo nöôùc ruoäng, caét muõi traâu! Nhieàu cuï giaø trong xaõ, sôï ñaûng vaø chính phuû, sôï con chaùu laø ñoaøn vieân thanh nieân cöùu quoác, laø nhi ñoàng thaùng taùm hoaëc thieáu nieân tieàn phong, chæ daùm thì thaøo vôùi nhau: "Ñuùng laø Thaønh hoaøng tröøng phaït roài!"

Ñeàn thôø Thaønh hoaøng vaéng ngoe, daây leo, bìm bìm moïc chaén caû loái ñi, cöûa thì bò moái xoâng nhö traùt buøn. Röøng Caám bieán thaønh chôï, roài thaønh choã aån cho daân coâng vaø kho gaïo trung chuyeån ñeå tieáp teá cho chieán tröôøng Ñieän-bieân. Nam nöõ daân coâng caùc tænh, taän Ninh-Bình, Thanh-hoùa cuõng coù maët ôû ñaây. Nghe keå chuyeän veà tuïc leä teá Thaønh hoaøng Khôûi, hoï huøa theo noùi chuyeän nhaûm nhí, tuïc tóu vaø thöïc hieän luoân caùi "leä teá" ñoù, chaúng caàn chôø ñeán ñeâm 25 thaùng Chaïp. Coù caëp coøn lieàu lónh loâi nhau vaøo beä thôø trong ñeàn maø haønh laïc. Hoï khaùo nhau laø Thaønh hoaøng baït vía roài. Caùc cuï giaø trong xaõ nghe vaäy caøng theâm raàu ró, chôø ñeâm vaéng baùi voïng vaøo ñeàn, chaúng nhang chaúng neán vì caùi ñoù ôû vuøng "Töï do"chaúng ai baùn maø cuõng chaúng ai daùm saûn xuaát. Caùi kieåu bao nhang xanh xanh ñoû ñoû khoâng kheùo coøn bò qui toäi laø Vieät gian vì ñoù laø nhöõng maøu trong côø tam taøi cuûa Phaùp!

Caûnh ñôøi soáng môùi nöûa dôi nöûa chuoät ñoù ñang coá laán aùt nhöõng loái soáng coå truyeàn thì laøn soùng caûi caùch ruoäng ñaát aäp tôùi. Taát caû hoaït ñoäng saûn xuaát hoaøn toaøn ngöng treä vì tuoåi naøo, giôùi naøo cuõng ñöôïc ñoäi caûi caùch ruoäng ñaát chieáu coá. Caùc reã (4) ñöôïc ñoäi caûi caùch cho ra hoïp ôû röøng Caám, vaøo ngoài trong ñeàn Thaønh hoaøng cho kín ñaùo, thì thaøo cuøng nhau, leân danh saùch nhöõng ngöôøi bò qui laø "coù nôï maùu vôùi nhaân daân"; laø ñòa chuû, phuù noâng vaø trung noâng lôùp treân; cöôøng haøo, aùc baù; laø Vieät-nam quoác daân ñaûng laø Ñaïi vieät; laø maät tthaùm cho Taây luoàn saâu cheøo cao trong boä maùy chính quyeàn nhaân daân.

Coù Trôøi môùi löôøng ñöôïc laø caû boä ba theõm Thaûo, boá cu Coáng vaø kyù Xu ñeàu trôû thaønh reã cuûa ñoäi caûi caùch ruoäng ñaát. Nhöõng keû maø suoát maáy naêm choáng Phaùp chaúng tham gia chuùt coâng söùc naøo toaøn troäm caép, röôïu cheø; laø thöù caën baõ cuûa xaõ nay boãng nhaûy moät böôùc nhö kieåu caùc cuï ta xöa thöôøng noùi laø: "choù nhaûy baøn ñoäc".

Keát quaû cuûa caûi caùch ruoäng ñaát laø: vôï choàng ñoäi Phieân choàng giöõ chöùc chuû nhieäm toång boä Vieät Minh tænh; vôï chöùc chuû tòch Hoäi Phuï nöõ tænh ñeàu bò qui ñòa chuû coù nôï maùu. Vôï bò ñöa veà xeùt xöû vaø baén cheát ôû saân ñoàn ñieàn ñoác Löông. Choàng töï töû trong nhaø giam. Chaùnh toång Phong Vöïc coù hai con trai ñi quaân ñoäi; moät ngöôøi laø ñaïi ñoäi tröôûng thuoäc Trung ñoaøn Lao-Haø-Yeân, hy sinh ôû maët traän Thöôïng Laøo; moät ngöôøi nöõa ôû quaân giôùi cuõng hy sinh trong khi laøm nhieäm vuï chuyeån vuõ khí. Vôï chaùnh toång Phong Vöïc laø Hoäi tröôûng meï chieán syõ trong xaõ, ñaõ quyeân goùp vaø toå chöùc mang bao nhieâu laø aùo traán thuû uûng hoä quaân ñoäi. Hai vôï choàng ñeàu ñöùng ñaøu soå caû xaõ veà goùp luùa gaïo cho caùc chieán dòch bieân giôùi vaø chieán dòch Ñieän-bieân-phuû. Moät con gaùi ñi daân coâng bò bom na-pan vöøa muø caû hai maét, vöøa boûng naëng; coøn con daâu thöù hai bò bom cuït chaân. AÁy vaäy maø caû hai vôï choàng ñeàu bò töû hình vì caùi toäi laø cöôøng haøo, aùc baù coù nôï maùu vôùi nhaân daân (?) vaø laø phaàn töû coù caûm tình vôùi Vieät-nam quoác daân ñaûng vì sau naêm 1945 ñaõ treo aûnh nhaø aùi quoác Nguyeãn thaùi Hoïc ngang vôùi aûnh Hoà chí Minh!

Toaøn boä chöùc saéc chính quyeàn xaõ bò ñaøo thaûi, nhaø cöûa bò tòch thu chia cho...ngöôøi ngheøo laø baàn coá coâng! Haàu heát bò ñöa ñi "caûi taïo lao ñoäng" ôû traïi giam tænh Haø-giang hoaëc Tuyeân-quang.

Chính quyeàn môùi ñöôïc thaønh laäp, chi boä môùi cuûa ñaûng lao ñoäng cuõng ra maét xaõ. Thaày boùi hoâ danh noåi tieáng cuûa Haø-Noäi xöa laø cuï AÁt chaéc cuõng khoâng theå naøo ñoaùn ñöôïc raèng chuû tòch xaõ laø theõm Thaûo kieâm chi uûy vieân cuûa ñaûng Lao ñoäng ôû xaõ; bí thö chi boä kieâm tröôûng coâng an xaõ, kieâm chính trò vieân du kích laø kyù Khui, töùc kyù Xu; coøn boá cu Coáng laø chi uûy vieân kieâm chuû tòch Maët Traän Lieân Vieät cuûa xaõ vaø phuï traùch coâng taùc tuyeân huaán luoân.

Ngoâi nhaø cuûa chaùnh toång Vöïc bieán thaønh truï sôû UÛy ban khaùng chieán haønh chính xaõ. Boä ba Thaûo, Khui, Coáng ñöôïc chia ba ngoâi nhaø khang trang nhaát xaõ. Hoâm "laõnh ñaïo" môùi cuûa ñaûng Lao ñoäng, chính quyeàn vaø maët traän xaõ ra maét nhaân daân, Thaûo, Khui, Coáng ñeàu ngöôïng nghòu trong boä quaàn aùo ñaïi caùn maøu vaøng nhaït. Thaûo vaø Khui coøn ñeo theâm caëp kính laõo tòch thu cuûa "ñòa chæ bò bò nhöùc maét vì khoâng ñuùng ñoä soá neân choác laïi phaûi boû kính ra lau nöôùc maét. Coáng caét laïi toùc kieåu noài ñaát uùp, vai ñeo xa-coát maøu ñen, moät beân hoâng coù chieác ñeøn pin hieäu Hoàng Kyø cuûa Taøu luïc ñòa, loøng thoøng daây duø, moät beân ñeo bao da suùng luïc. Nhaân daân theo ñoäi troáng eách cuûa thieáu nhi, röôùc aûnh Hoà chí Minh, Mao traïch Ñoâng, Leâ-nin vaø Xta-lin tuaàn haønh quanh xaõ hoâ ñuû loaïi khaåu hieäu roài taäp hôïp ôû röøng Caám. Leã ñaøi laø tieàn saûnh cuûa ngoâi ñeàn thôø Thaønh hoaøng, ñoû choùe caùc khaåu hieäu, bieåu ngöõ, caùc côø ñoû sao vaøng cuûa Vieät Minh, côø buùa lieàm cuûa Nga-xoâ vaø côø Trung coäng. Phía trong cuûa ñeàn laø aûnh cuûa Leâ-nin, Xta-lin, Mao traïch Ñoâng vaø Hoà chí Minh.

Hoaøn thaønh vieäc caûi toå boä maùy ñaûng, chính quyeàn, maët traän vaø ban chæ huy du kích vaø coâng an, xaõ ñi vaøo giai ñoaïn ñaàu cuûa keá hoaïch hôïp taùc hoùa noâng nghieäp. Nghóa laø trong caûi caùch ruoäng ñaát, traâu boø, nhaø cöûa, ruoäng raãy cuûa nhöõng ngöôøi bò qui chuïp laø ñòa chuû, cöôøng haøo, phaûn ñoäng v.v... ñeàu bò tòch thu chia cho baàn coá noâng thì nay taát caû bò tòch thu hoài laïi döôùi hình thöùc goùp vaøo hôïp taùc xaõ. Ñeå cho deã hieåu laø naïp laïi toaøn boä taøi saûn ñoù cho ñaûng Lao ñoäng (töùc coäng saûn) vaø baàn coá noâng laïi trôû laïi thaân phaän laøm coâng vaø ôû ñôï cho "ñaûng" coù khaùc laø trong danh xöng raát keâu: "xaõ vieân hôïp taùc xaõ"!!! Naém boä maùy toå chöùc cuûa ñaûng lao ñoäng ôû xaõ, boä ba Thaûo, Khui, Coáng trôû thaønh ban quaûn lyù caùi "ñoàn ñieàn Phong Vöïc" (töùc xaõ Vaïn Thaéng) naøy cho oâng chuû thöïc söï cuûa ñoàn ñieàn ñang ngöï trong dinh Toaøn quyeàn Ñoâng döông (cuõ) ôû Haø -Noäi; heät nhö vôï choàng Ñoäi Phieân ñaõ töøng laø quaûn lyù ñoàn ñieàn cho oâng ñoác Löông, coù phoøng maïch vaø bònh vieän tö ôû Nam Vang vaäy.

Laø ñaïi dieän cho ñaûng Lao ñoäng quaûn lyù moïi maët cuûa xaõ, Thaûo, Khui, Coáng thöôøng hoïp nhau vöøa laø aên nhaäu vöøa laø baøy möu tính keá laøm vöøa loøng caáp treân, vöøa coù lôïi cho baûn thaân vaø gia ñình. Trong moät böõa röôïu thòt vaøo lôøi ra, Thaûo noùi:"chæ coù ba chuùng mình ñaây vôùI nhau, thuù thaät vôùi caùc ñoàng chí laø Thaønh hoaøng laøng ta thieâng thaät, laäy Ngaøi môù baùi" Coáng ngaån ngöôøi ra suy nghó caâu noùi cuûa Thaûo thì Khui ñaõ eà aø:" ñoàng chí Thaûo noùi coù lyù. Chuùng mình ba thaèng vaãn ñeàu ñaën leùn cuùng Ngaøi taát caû moïi laàn chuùng mình aên troäm trong xaõ thoaùt hieåm. Coøn boïn haøo lyù, ñaøn anh trong laøng thì sau 1945 chuùng theo ñôøi soáng môùi boû teá leã Ngaøi luoân." Coáng ngöôùc ñoâi maét coù caëp chaân maøy cuùp xuoáng vaø gioïng khaøo khaøo:"Vaäy laø Ngaøi phuø hoä cho chuùng mình vaø tröøng phaït boïn chuùng?" Thaûo vaø Khui cuøng gaät ñaàu.

Ñeâm hoâm ñoù, ñuùng laø kieåu "ba anh thôï da baèng Gia Caùt Löôïng". Thaûo, Khui vaø Coùng coù saùng kieán laø vaãn bí maät thôø Thaønh hoaøng cuõ cuûa toång Phong Vöïc maø vaãn che ñöôïc maét caáp treân vaø nhaân daân trong xaõ. Chuùng laáy lyù do Röøng Caám vôùi ngoâi ñeàn thôø Thaønh hoaøng laø ñòa ñieåm chæ huy cuûa ñoäi caûi caùch ruoäng ñaát, laøm neân cuoäc caùch maïng noâng thoân long trôøi lôõ ñaát. Cuõng taïi ngoâi ñeàn maø chi boä môùi cuûa ñaûng lao ñoäng ra ñôøi. Cho neân, "laõnh ñaïo" xaõ quyeát ñònh bieán Röøng Caám thaønh di tích caùch maïng vaø ngoâi ñeàn thaønh Nhaø truyeàn thoáng cuûa xaõ. Theá laø ngoâi ñeàn ñöôïc söûa sang saïch vaø ñeïp coù phaàn hôn xöa. Chæ khaùc ôû choã laø treân baøn thôø choã ñaët baùi vò cuûa Thaønh hoaøng, phía tröôùc baøi vò laø böùc aûnh Hoà chí Minh loàng khung nhuõ vaøng. Treân cao laø aûnh Maùc, AÊng-ghen vaø Leâ-nin vaø hai beân laø aûnh Mao traïch Ñoâng vaø Xta-lin. Xung quanh töôøng laø aûnh Tröôøng Chinh, Leâ Duaån, Phaïm vaên Ñoàng, Voõ nguyeân Giaùp vaø Hoaøng quoác Vieät. Baøn thôø luùc naøo cuõng coù hoa töôi, nhang neán. Nhöõng laàn tieáp caáp treân veà, hoaëc hoïp haønh coù aên nhaäu ñeàu coù moät coã thònh soaïn ñeå treân

baøn thôø. Taát nhieân, ngöôøI ñöùng cuùi ñaàu tröôùc aûnh Hoà chí Minh ñaâu hieåu raèng boä ba Thaûo, Khui vaø Coáng cuõng cuùi ñaàu nhö hoï nhöng boïn chuùng thaàm khaán caû Thaønh hoaøng laãn Hoà chí Minh.

Ngöôøi bieát nhieàu chuyeän coå cuûa Taøu laø Khui, baûo rieâng vôùi Thaûo vaø Coáng:"Chuùng ta coù ngaøy nay laø nhôø Thaønh hoaøng phuø hoä vaø Baùc Hoà ban ôn. Khi baùc Hoà traêm tuoåi thì baùc seõ laø ñoàng Thaønh hoaøng laøng ta vaäy, vaø cuõng laø Thaønh hoaøng cuûa caû mieàn Baéc naøy nöõa. Laïy Ngaøi vaø laïy baùc môù baùi."

Chaúng bieát coù phaûi nhôø Thaønh hoaøng nguyeân laø teân cöôùp vaø hieáp daâm phuø hoä khoâng maø caû ba Thaûo, Khui vaø Coáng ñeàu leân nhö dieàu. Daàn daø caû boä ba ñeàu ñöôïc ñeàu veà trung öông. Thaûo chuyeån qua quaân ñoäi, naêm 1976 ñaõ ñeo lon thieáu töôùng vaø laø uûy vieân döï khuyeát trung öông ñaûng coäng saûn trong khoùa 6. Thaèng cu Xu ra ñôøi nhôø laàn kyù Khui "hieáp" coâ Maäp trong ñeâm teá Thaønh hoaøng, lôùn leân ñöôïc qua Maïc-tö-khoa hoïc, ñaäu phoù tieán syõ trieát hoïc Maùc-Leâ, trôû thaønh giaùo sö tröôøng Nguyeãn aùi Quoác. Boá cu Coáng thì vöôït ngöôõng, voït leân tôùi bí thö ban chaáp haønh trung öông. Caû ba ñeàu ñaën vieáng laêng Hoà chí Minh cuõng nhö thaêm Nhaø truyeàn thoáng cuûa xaõ Vaïn Thaéng, töùc ngoâi ñeàn, thôø Thaønh hoaøng cuûa toång Phong Vöïc cuõ,maø muïc ñích chính laø caàu xin Thaønh hoaøng Khôûi (Khæ) phuø hoä cho ñöôïc phuù quyù laâu daøi.

Daân trong xaõ queân teá leã Thaønh hoaøng neân ngaøy caøng cuøng cöïc. Ñi lính cheát cuõng nhieàu, buoân laäu, troäm caép, baát maõn vôùi cheá ñoä bò ñi tuø caûi taïo cuõng nhieàu. Soá khaùc thì ñöôïc qua Si-beâ-ri laïnh buoát ñeå laøm nghóa vuï hôïp taùc lao ñoäng.

Chuyeän Trôøi, Ñaát thaät laø khoù löôøng.

Traàn thöôïng Daân

Chuù thích:

(1) tieáng ñòa phöông coù nghóa laø "doøng suoái"
(2) coù con gaùi ñaàu loøng, ñeäm chöõ "theõm" tröôùc teân.
(3) coù con trai ñeàu loøng, ñeäm chöõ "boá cu" tröôùc teân.
(4) ngöôøi ñöôïc ñoäi caûi caùch ruoäng hôïp taùc laøm vieäc ñaáu toá.

(Coøn tieáp)

Ñaàu trang.