|
- การชลประทานในล้านนาเรียกว่า
ระบบเหมืองฝาย คำว่า เหมือง หมายถึง ร่องน้ำที่ขุดขึ้นเพื่อชักน้ำเข้าในนา
เพื่อการเกษตร มีชื่อเรียกเหมืองหลายชื่อเรียกตามขนาดและหน้าที่ของเหมือง
ซึ่งสะท้อนภูมิปัญญาท้องถิ่นในการใช้ทรัพยากรธรรมชาติคือ น้ำ
- ในตำนานพื้นเชียงใหม่
หรือตำนานพื้นเมืองเชียงใหม่ เขียนถึงระบบเหมืองฝายว่า ปรากฏตั้งแต่ก่อนสมัยพญามังรายจะ
ทรงสร้างเมืองเชียงใหม่ ในปี พ.ศ.๑๘๓๙ ในอาณาจักรหริภุญไชยอ้ายฟ้าได้บัญชาให้ไพร่หรือชาวเมืองหริภุญไชยขุดเหมือง
เพื่อส่ง น้ำเข้าพื้นที่เกษตร คือ "พันนาทวน" เรียกว่า "เหมืองแข็ง
หรือเหมืองแก้ว" (แก้ว = เม็ดสีขาวที่ขึ้นบนฝ่ามือที่เมื่อทำงานหนัก)
ระบบ เหมืองฝาย ได้สืบทอดมาจนถึงยุคปัจจุบัน ล้านนาเป็นแคว้นที่มีระบบเหมืองฝายที่ชาวบ้านสร้างขึ้นมากที่สุด
ทั้งยังปรากฏข้อความใน กฏหมายล้านนา เช่น มังรายศาสตร์ กำหนดโทษเกี่ยวกับผู้ทำเหมืองฝายชำรุดด้วย
เหมืองมีชื่อต่างๆ ดังนี้
- เหมืองหลวง
เมืองขนาดใหญ่สายหลัก มีคลองซอยแยกออกไปชักน้ำใช้ในพื้นที่เกษตร
- เหมืองซอย
หรือเหมืองไส้ไก่ เหมืองขนาดเล็กที่แยกออกจากเหมืองหลวงชักน้ำเข้านา
- เหมืองกิน
หมายถึง คลองที่ส่งน้ำเข้า คล้ายกับเหมืองซอย หรือเหมืองไส้ไก่
- เหมืองฟู
หมายถึง คลองที่ขุดชักน้ำเข้านาที่มีระดับสูงกว่าพื้นนา
- เหมืองเสีย
หมายถึง คลองที่ขุดขึ้นเพื่อระบายน้ำทิ้งจากนา บางแห่งเรียกเหมืองขี้น้ำ
หรือล้อง
- นอกจากจะขุดเหมืองแล้ว
ชาวล้านนาได้สร้างเขื่อนขวางลำน้ำธรรมชาติ เพื่อทดน้ำในลำน้ำธรรมชาตินั้นให้สูงถึงระดับ
ที่ต้องการ สะดวกแก่การให้น้ำไหลสู่เหมืองหลวงหรือพื้นที่เกษตร เรียกว่า
ฝาย นิยมสร้างด้วยไม้เนื้อแข็งเสี้ยมปลายให้แหลมตอก ขวาง ลำน้ำธรรมชาติเป็นระยะ
อัดด้วยกิ่งไม้ กรวด ทราย จะทำในฤดูแล้งก่อนทำนา
- เมื่อน้ำล้นจากฝายลงสู่เหมืองแล้ว
ชาวบ้านจะทำทำนบจากเหมืองหลวงนำน้ำเข้าเหมืองซอยเรียกว่า แท ทำนบกั้นน้ำ
จากเหมืองซอยต่างๆ เพื่อนำน้ำเข้าเรียกว่า เขียง และสุดท้ายทำนบจากเขียงลงสู่พื้นที่ในนาเรียกว่า
ท้าง
- ส่วนทำนบคันดินยาวต่อเนื่องกันไป
เพื่อกั้นขวางทางน้ำไหลมิให้ไหลบ่าเข้าท่วมในบริเวณที่ลุ่มต่ำหรือพื้นที่เกษตรเรียก
ว่า พนัง เช่น พนังแม่ข่า สร้างตามแนวคลองแม่ข่าตลอดสายเพื่อกั้นน้ำแม่ข่ามิให้ไหลบ่าท่วมเมืองหรือพื้นที่เกษตร
- ระบบเหมืองฝาย
เป็นระบบการใช้น้ำของชาวล้านนาในอดีตที่สะท้อนภูมิปัญญาท้องถิ่น
(จาก
ศุภชัย นิมมานเหมินท์ "การจัดการชลประทานแบบพื้นเมืองของล้านนาไทย
วิทยานิพนธ์ ปริญญามหาบัณฑิต มหาวิทยาลัย เกษตรศาสตร์ ๒๕๓๒ และอุดม
รุ่งเรืองศรี "พจนานุกรมล้านนา - ไทย " มูลนิธิแม่ฟ้าหลวงจัดพิมพ์
๒๕๓๓)
|
