και το τέλος του βιομηχανικού πολιτισμού [1]

14 Αυγούστου – Βόρειος Αμερική. Λίγο μετά τις 4 μ.μ., το ένα μετά το άλλο, και σε διάστημα μόλις τριών λεπτών, εικοσιένα συνολικά εργοστάσια παραγωγής ενέργειας στις ΗΠΑ και στον Καναδά σταματούν να λειτουργούν, βυθίζοντας 50 εκατομμύρια κατοίκους στο σκοτάδι για περισσότερες από 30 ώρες.

28 Αυγούστου [δύο μόλις εβδομάδες αργότερα] – Λονδίνο. Στις 6.15 μ.μ., την ώρα που οι Λονδρέζοι επέστρεφαν στα σπίτια τους μετά την εργασία, το Λονδίνο βυθίζεται στο σκοτάδι. 250.000 επιβάτες παγιδεύονται στο μετρό και άλλοι τόσοι καθηλώνονται στους σιδηροδρομικούς συρμούς. Το ηλεκτρικό ρεύμα επανήλθε σταδιακά σε διάστημα μιας ώρας.

Κατά μία τραγική –και ανεστραμμένη– ειρωνεία της ιστορίας, τα blackout έπληξαν τις δύο πρώτες χώρες που προέβησαν ποτέ στην απελευθέρωση της αγοράς ενέργειας. Αμερικανικές εταιρείες ενέργειας ήταν εκείνες που πρώτες έσπευσαν, το 1990, στην θατσερική Μεγάλη Βρετανία μετά την «απελευθέρωση» – κάτι που σαφώς αντέκειτο στους νόμους των ΗΠΑ, που απαγόρευε ρητά την εξάπλωση αυτών των εταιρειών στο εξωτερικό. Οι ίδιες εταιρείες θα μεταφέρουν τη συσσωρευμένη εμπειρία της απελευθερωμένης αγοράς ενέργειας και στο έδαφος των ΗΠΑ, το 1990, επί Γεωργίου Μπους Α΄, όταν «απελευθερώθηκε» πλήρως και η βορειοαμερικανική αγορά.

Τα πρόσφατα blackout στις δύο μητροπόλεις του καπιταλισμού, αλλά και του νεοφιλελευθερισμού, ου μην και του δυτικού «πολιτισμού», δεν αποτελούν παρά τον «θρίαμβο» του νέου μοντέλου οικονομικής «ανάπτυξης», που, μέσω της παγκοσμιοποίησης, επιβάλλεται βίαια σε κάθε γωνιά του πλανήτη.

Όμως…

Θα πρέπει να συνηθίσουμε να ζούμε με τα blackout;

Ανεξάρτητα από τις αιτίες που προκάλεσαν τις πρόσφατες συσκοτίσεις, τίθεται ήδη επιτακτικά το ερώτημα: «Θα πρέπει να συνηθίσουμε να ζούμε με τα blackout;» Αστείο, εκ πρώτης όψεως, ερώτημα. Μήπως όμως δεν είναι εξίσου, αν όχι περισσότερο, γελοίες οι διαπιστώσεις των διαφόρων ειδικών που δηλώνουν πως «πρέπει να μάθουμε να ζούμε με τις νέες κλιματολογικές συνθήκες», «θα πρέπει να συνηθίσουμε το φαινόμενο του θερμοκηπίου», τους καύσωνες, τους τυφώνες, τον καρκίνο, τη μόλυνση του περιβάλλοντος, το AIDS, το SARS…

Ελάχιστοι είναι εκείνοι που αμφισβητούν το μοντέλο της «αειφόρου οικονομικής ανάπτυξης» –της επ’ άπειρον ανάπτυξης– που κυριαρχεί σήμερα στον πλανήτη. Και εκείνοι που το αμφισβητούν, μιλούν ήδη για το τέλος του βιομηχανικού πολιτισμού. Το οριστικό τέλος του. Μιλούν ήδη για σταδιακή επιστροφή στις συνθήκες ζωής της Εποχής του Λίθου. Σε δέκα –δεκαπέντε το πολύ– χρόνια η ετήσια παραγωγή πετρελαίου στον πλανήτη θα αρχίσει να μειώνεται αργά αλλά σταθερά κάθε χρόνο –και για πάντα–, εκτοξεύοντας παράλληλα στα ύψη τις τιμές. Λόγω της διαρκούς αύξησης του πληθυσμού στον πλανήτη, η κατά κεφαλή κατανάλωση ενέργειας μειώνεται ήδη εδώ και δεκαετίες. Σε συνδυασμό με την κορύφωση της παραγωγής πετρελαίου –και φυσικού αερίου– και την ανυπαρξία οιασδήποτε αξιόπιστης ενεργειακής λύσης για το άμεσο μέλλον [το πολύ 20 χρόνια], τα blackout θα είναι αναπόφευκτα σε όλο και μεγαλύτερες περιοχές του πλανήτη, αρχής γενομένης από τις μεγάλες πόλεις. Και πώς μπορούμε, άραγε, να συνηθίσουμε να ζούμε χωρίς ηλεκτρισμό…

Και όταν σβήσουν τα φώτα, τελειώνει η γιορτή. Ως είδος, ίσως να σπαταλήσαμε την ευκαιρία που είχαμε. Τη μοναδική ευκαιρία που μας δόθηκε. Ίσως…

Στις 18.10 της 28^ης Αυγούστου, σήμανε συναγερμός εξαιτίας ενός προβληματικού μετασχηματιστή σε κάποιον υποσταθμό μεταφοράς ηλεκτρικού ρεύματος στην περιοχή Χερστ του Κεντ. Δέκα λεπτά αργότερα, ο μετασχηματιστής τέθηκε εκτός λειτουργίας από τους υπεύθυνους, μια συνηθισμένη διαδικασία που δεν επηρεάζει κατά κανέναν τρόπο τα δίκτυα μεταφοράς ηλεκτρικής ενέργειας.

Επτά δευτερόλεπτα όμως αργότερα, μία νέα βλάβη σταμάτησε τη μεταφορά ηλεκτρικού ρεύματος σε ένα υπόγειο καλώδιο, που συνδέει δύο υποσταθμούς στο Νιού Κρος και το Γουίμπλετον. Είχαν οι δύο αυτές βλάβες κάποια σχέση μεταξύ τους; Άγνωστον. Γιατί δεν λειτούργησαν οι εφεδρικοί μηχανισμοί ασφαλείας; Άγνωστον. «Αν δεν υπήρχε κάποια σχέση μεταξύ των δύο βλαβών», λέει κάποιος ειδικός, «τότε πρόκειται για ένα ατυχές περιστατικό. Αλλά αν η μία βλάβη προκάλεσε την άλλη, τότε υπάρχει πρόβλημα στον τρόπο που σχεδιάστηκε το σύστημα.» Η επίσημη πάντως έρευνα, για τα ακριβή αίτια του μπλακ άουτ, συνεχίζεται.

Λεπτομέρεια: μέχρι το 2002, ο υπόγειος σιδηρόδρομος του Λονδίνου διέθετε τον δικό του ανεξάρτητο σταθμό παραγωγής ενέργειας. Ο σταθμός αυτός έκλεισε, εν μέσω πολλών διαφωνιών, και την ηλεκτροδότηση του δικτύου ανέλαβε ένα κονσόρτσιουμ ιδιωτικών εταιριών, που προμήθευε τον υπόγειο με ηλεκτρικό ρεύμα που προμηθευόταν από το εθνικό δίκτυο… Η «απελευθέρωση»…

«Είμαστε μια υπερδύναμη με ένα τριτοκοσμικό δίκτυο μεταφοράς ηλεκτρικής ενέργειας. Χρειαζόμαστε ένα νέο δίκτυο», δήλωσε ο κυβερνήτης του Νέου Μεξικού και πρώην υπουργός Ενέργειας Μπιλ Ρίτσαρντσον, επιχειρώντας να βρει τις αιτίες που προκάλεσαν το μεγαλύτερο μπλακ άουτ στην ιστορία των ΗΠΑ.

Ο πρόεδρος των ΗΠΑ Γεώργιος Μπους Β΄ δήλωσε επίσης ότι «το μπλακ άουτ θα πρέπει να μας αφυπνίσει» και πως «το δίκτυο πρέπει να εκσυγχρονιστεί».

Σύμφωνα και με το Ίδρυμα Ερευνών Ηλεκτρικής Ενέργειας [EPRI], η ζήτηση ηλεκτρικής ενέργειας έχει αυξηθεί στις ΗΠΑ κατά 30% την τελευταία δεκαετία, όμως το δίκτυο μεταφοράς της αναπτύχθηκε μόνον κατά 15%.

Μετά το μπλακ άουτ του 1965, είχε ιδρυθεί το Βορειοαμερικανικό Συμβούλιο Ηλεκτρικής Αξιοπιστίας [NERC], που θα ήλεγχε και θα προήγαγε τη βελτίωση του δικτύου. Το γεγονός ότι το NERC χρηματοδοτείται από τις βιομηχανίες παραγωγής ηλεκτρικού ρεύματος σημαίνει απλά, με όρους οικονομίας της αγοράς, ότι το δίκτυο συντηρείται μόνον σε περιπτώσεις που είναι αδύνατον να λειτουργήσει. Το NERC σε μια πρώτη εκτίμηση θεωρεί ότι το πρόσφατο μπλακ άουτ ξεκίνησε στο Οχάιο λόγω μιας σειράς προβλημάτων που αντιμετώπισαν κάποιες γραμμές υψηλής τάσης, που ανήκουν στην FirstEnergy Corp. H FirstEnergy Corp. αποτέλεσε το πρότυπο πάνω στο οποίο βασίστηκε η εταιρεία παραγωγής πυρηνικής ενέργειας που είχε «πρωταγωνιστήσει» στην ταινία «Το Σύνδρομο της Κίνας» με τους Τζακ Λέμον και Τζέιν Φόντα.

Αμέσως μετά τη βλάβη στις γραμμές του Οχάιο, και το εργοστάσιο της FirstEnergy στην Πενσυλβάνια σταμάτησε τη λειτουργία, και ακολούθησε αμέσως μετά η μονάδα παραγωγής της Niagara Mohawk Power Company [NiMo], βυθίζοντας στο σκοτάδι την Πολιτεία της Νέας Υόρκης. Η NiMo είχε κατασκευάσει, συνεργαζόμενη και με άλλες εταιρείες, ένα πυρηνικό εργοστάσιο τη δεκαετία του 1980, χρεώνοντας στους καταναλωτές της Νέας Υόρκης δισεκατομμύρια δολάρια πέραν των όσων έπρεπε, και για να το καλύψει κατέφυγε στην πλαστογραφία των τιμών κόστους, αλλά και των ίδιων των λογιστικών της βιβλίων. Όταν αποκαλύφθηκε η απάτη, το δικαστήριο επέβαλε πρόστιμο στην εταιρεία Long Island Lighting, εταίρο της NiMo, ύψους 4,3 δισ. δολαρίων, οδηγώντας την τελικά στην πτώχευση.

Πρόστιμα δισεκατομμυρίων δολαρίων επιβλήθηκαν επίσης και στην NiMo αλλά και σε δεκάδες άλλες εταιρείες κοινής ωφέλειας στις ΗΠΑ, για πλαστογραφίες εγγράφων και παραποίηση των λογιστικών τους βιβλίων. Οι ηγέτες της βιομηχανίας αποφάσισαν τότε να μην παραβιάσουν ποτέ ξανά τους κανονισμούς. Το σχέδιό τους, ωστόσο, δεν ήταν να συμμορφωθούν προς αυτούς, αλλά να καταργήσουν τους κανονισμούς. Ονόμασαν αυτή τη διαδικασία «απελευθέρωση της αγοράς». Και ξεκίνησαν τη σταυροφορία τους από τη θατσερική Μεγάλη Βρετανία.

Ο αγγλικός όρος deregulation αποδίδεται –κακώς, κάκιστα– στα ελληνικά ως «απελευθέρωση της αγοράς», αν και ενίοτε χρησιμοποιείται ο όρος «απορρύθμιση της αγοράς». Ουσιαστικά ο όρος δεν αναφέρεται σε καμία «αγορά», αλλά στην χωρίς περιορισμούς, δηλαδή ρυθμίσεις που επιβάλλονται από κάποιες κρατικές [πολιτειακές ή ομοσπονδιακές, ανάλογα] αρχές, λειτουργία των εταιρειών. Πρόκειται, δηλαδή, κυριολεκτικά για την ασυδοσία των εταιρειών, που κινούνται με μόνο και μοναδικό κίνητρο το κέρδος, δίχως τον παραμικρό κοινωνικό έλεγχο.

Οι εταιρείες που ενδιαφέρονται για την «απελευθέρωση» κάποιας αγοράς –δηλαδή για την ασύδοτη λειτουργία τους στο συγκεκριμένο πεδίο– συνήθως «ανακαλύπτουν» τις θεωρίες κάποιου ξεχασμένου καθηγητή. Στην περίπτωση της αγοράς ενέργειας, ο καθηγητής αυτός ήταν κάποιος βρετανός, που είχε σπουδάσει και στο Πανεπιστήμιο του Τέξας, ο δρ. Στήβεν Λιτλτσάιλντ. Ο Λιτλτσάιλντ τη δεκαετία του 1970 «ανακάλυψε» τη μέθοδο με την οποία θα μπορούσε το βρετανικό κράτος θα μπορούσε να πάψει να είναι ιδιοκτήτης των υπηρεσιών κοινής ωφέλειας: την ελεύθερη αγορά ηλεκτρικής ενέργειας.

Τη δεκαετία του 1980 στη Μεγάλη Βρετανία, περίοδο άκρατου φιλελευθερισμού, η κυβέρνηση της Μάργκαρετ Θάτσερ ανακάλυψε τις θεωρίες του Λιτλτσάιλντ. Ο υπουργός Ενέργειας που προώθησε τότε την απελευθέρωση της αγοράς ενέργειας ήταν κάποιος Λόρδος Γουέικαμ – τότε ήταν ακόμα απλώς «Τζων» Γουέικαμ. Ο Γουέικαμ επέτρεψε τότε τη λειτουργία του πρώτου «εμπορικού» σταθμού παραγωγής ενέργειας. Ιδιοκτήτης αυτού του σταθμού ήταν κάποια εταιρεία που είχε ιδρυθεί μόλις το 1985 – η Enron. Με τα χρόνια, η Enron μεταβλήθηκε σε έναν διεθνή κολοσσό στον τομέα της ενέργειας, αλλά είχε άδοξο τέλος. Τον Νοέμβριο του 2001 κατέληξε σε χρεοκοπία, όταν αποκαλύφθηκε ότι τα στελέχη της πλαστογραφούσαν επί σειρά ετών τα λογιστικά της στοιχεία, παραπλανώντας τόσο τους μετόχους όσο και την αγορά.

Μετά τη συμφωνία με την Enron, ο Γουέικαμ, που αργότερα έγινε και μέλος του Διοικητικού Συμβουλίου της εταιρείας, προώθησε την πώληση όλων των εργοστασίων παραγωγής ενέργειας στη Μεγάλη Βρετανία. Ταυτόχρονα πουλήθηκε και όλο το δίκτυο διανομής, δηλαδή τα καλώδια μεταφοράς από τα εργοστάσια ως τον τελικό καταναλωτή. Τότε ακριβώς δημιουργήθηκε από την Θάτσερ και το «δημοπρατήριο των κιλοβάτ», που θα καθόριζε την τιμή της ηλεκτρικής ενέργειας βασισμένο στις αρχές της ελεύθερης αγοράς. Όλα αυτά στη θεωρία. Υποτίθεται ότι οι παραγωγοί ενέργειας θα ανταγωνίζονταν προσφέροντας ολοένα και χαμηλότερες τιμές στον καταναλωτή. Στη θεωρία. Στην πράξη οι τιμές αυξήθηκαν θεαματικά και οι ιδιοκτήτες των εργοστασίων παραγωγής ενέργειας είδαν την αξία των επενδύσεών τους να αυξάνεται 300 και 400%, κυριολεκτικά μέσα σε μια νύχτα.

Η Enron δεν ήταν η μοναδική αμερικανική εταιρεία που είχε «επενδύσει» στη Μεγάλη Βρετανία. Ωστόσο, όλες ήταν παράνομες. Σύμφωνα με τους αμερικανικούς νόμους, που είχαν ψηφιστεί το 1933 επί προεδρίας Φ.Ντ. Ρούσβελτ, είχε επιβληθεί στις εταιρείες παραγωγής ενέργειας ανώτατο ποσοστό κέρδους, ενώ ταυτόχρονα απαγορευόταν ρητά η οποιαδήποτε δραστηριοποίησή τους εκτός αμερικανικού εδάφους. Ψιλά γράμματα. Όλα αυτά καταργήθηκαν το 1990 από τον πρόεδρο Γεώργιο Μπους Β΄. Οι αμερικανικές εταιρείες μπορούσαν πια να επανεισαγάγουν στο έδαφος των ΗΠΑ τη βρετανική εμπειρία τους.

Από τον Δεκέμβριο του 2000 ως τον Φεβρουάριο του 2001, η ανθρωπότητα παρακολουθούσε έκπληκτη τα κυλιόμενα μπλακ άουτ, που λάμβαναν χώρα στην πλουσιότερη και πολυπληθέστερη πολιτεία των ΗΠΑ. Τι είχε συμβεί; Σύμφωνα με όλες τις επίσημες πηγές, υπήρχε έλλειψη ενέργειας στην Καλιφόρνια. Οι τιμές «χονδρικής» στο «δημοπρατήριο κιλοβάτ» της Καλιφόρνιας ανέβηκαν κατά 7.000% μέσα σε μία εβδομάδα, ενώ οι τιμές για τους καταναλωτές αυξήθηκαν μέσα σε ένα χρόνο ακόμα και 1000%. Η ηλεκτρική εταιρεία του Σαν Φρανσίσκο κήρυξε πτώχευση.

Τι είχε συμβεί; Οι εταιρείες, σε αγαστή συνεργασία μεταξύ τους, προφασίζονταν βλάβη σε κάποιο από τα εργοστάσια παραγωγής και σταματούσαν τη λειτουργία του. Η «ανεξάρτητη αρχή», που επέβλεπε τα της ροής ηλεκτρικής ενέργειας, για να καλύψει τις ανάγκες της πολιτείας αγόραζε όσο-όσο ρεύμα από εργοστάσια των ίδιων εταιρειών που βρίσκονταν σε γειτονικές πολιτείες. Οι τιμές δεν διαμορφώνονταν πια με την ημέρα, αλλά με την ώρα, ακόμα και με το λεπτό.

Business as usual…

Και οι μπίζνες αφορούν συνολικά την παγκόσμια αγορά των υπηρεσιών κοινής ωφέλειας –φυσικό αέριο, νερό, τηλέφωνα, ηλεκτρισμό. Η αξία τους ανέρχεται σε 4 τρισεκατομμύρια δολάρια… Πολύ μεγάλη πίτα, για να μην υποκύψουν στον πειρασμό τα σκυλιά των μεγάλων εταιρειών.

Το βρετανο-αμερικανικό μοντέλο «απελευθέρωσης» των αγορών θα αρχίσει να εξάγεται σε ολόκληρο τον κόσμο, υπό τις ευλογίες της Παγκόσμιας Τράπεζας και του Διεθνούς Νομισματικού Ταμείου. Νότιος Αμερική, Δυτική Ευρώπη, Ανατολική Ευρώπη, Ασία.

Και ο χορός της προπαγάνδας καλά κρατεί. Κανείς πια, για να πάρουμε και το παράδειγμα της Ελλάδας, δεν μιλά για ξεπούλημα του δημόσιου πλούτου όταν ιδιωτικοποιούνται –κατά πακέτα– κερδοφόρες επιχειρήσεις κοινής ωφέλειας όπως ο ΟΤΕ, η ΔΕΗ και η ΕΥΔΑΠ. Γιατί άραγε ο συσσωρευμένος πλούτος δύο γενιών Ελλήνων θα πρέπει να χαρίζεται στους ιδιώτες; Και ας μην αναφέρει κάποιος τη μείωση των τιμών που προκαλεί ο ανταγωνισμός. Γιατί η απορία παραμένει: αφού ο ΟΤΕ μπορεί και πουλάει πιο φτηνά στους ανταγωνιστές του, ώστε αυτοί να πουλάνε πιο φτηνά σε μας από ό,τι πουλάει ο ΟΤΕ, γιατί ο ΟΤΕ δεν πουλάει φτηνά κατευθείαν σε μας; Φαίνεται πως για να δώσει κάποιος μια λογική απάντηση σ’ αυτό το ερώτημα θα πρέπει να διαθέτει πέντε διδακτορικά στις οικονομικές επιστήμες…

Το μόνο που ενδιαφέρει τις ιδιωτικές εταιρείες είναι τα κέρδη. Όσο το δυνατόν μεγαλύτερα. Δεν έχουν κανέναν απολύτως λόγο να ξοδεύουν χρήματα για να συντηρούν υπάρχουσες εγκαταστάσεις και δίκτυα. Εξάλλου, όταν ιδιωτικοποιείται μία επιχείρηση, η πρώτη κίνηση στην οποία προχωρά ο εκάστοτε «στρατηγικός επενδυτής» που αναλαμβάνει το management είναι οι μαζικές απολύσεις των εργαζομένων στη συντήρηση των δικτύων.

Κι όταν αυτά χρεοκοπήσουν η λύση είναι απλή, όπως και στην περίπτωση του πρόσφατου μπλακ άουτ στην Αμερική. Φταίει το απαρχαιωμένο δίκτυο; Ο πρόεδρος Μπους σπεύδει –και πράγματι έσπευσε– να αναγγείλει τη διάθεση 20 δισεκατομμυρίων δολαρίων για τον εκσυγχρονισμό του δικτύου. Το δημόσιο χρήμα εκσυγχρονίζει τα ιδιωτικά δίκτυα, που απλώς χρησιμοποιούνται για τη συσσώρευση κερδών. Εξάλλου, ο Χ. Αλεξάντερ, διευθύνων σύμβουλος της FirstEnergy Corp., το δίκτυο της οποίας κατέρρευσε στο Οχάιο προκαλώντας το μπλακ άουτ, είναι ένας από τους 400 Πιονέρους του Γεωργίου Μπους Β΄. Καθένας τους είχε συγκεντρώσει τουλάχιστον 100 χιλιάδες δολάρια για τις ανάγκες της προεκλογικής εκστρατείας του 2004. Business as usual…

Όποιος ελέγχει την παραγωγή και τη διανομή ενέργειας στον πλανήτη ελέγχει τον ίδιο τον πλανήτη.

Ιδού μία ακόμη μικρή, καθημερινή, εξουσιαστική αλήθεια.

Ένας πλανήτης, τεράστιες μονάδες παραγωγής, ένα και ενιαίο δίκτυο μεταφοράς ηλεκτρισμού. Ιδού ο δρόμος προς την αυτοκρατορία.

Η απάντηση θα ήταν μικρές ενεργειακές μονάδες σε κάθε περιοχή, ακόμα και σε κάθε οίκημα. Όνειρο θερινής νυκτός; Ίσως. Πάντως, όσον αφορά την ενέργεια, το μοντέλο που θα αναπτύσσεται διαρκώς γύρω μας θα είναι όλο και πιο συγκεντρωτικό. Είναι ο καλύτερος τρόπος ελέγχου του «χύδην όχλου». Με ένα μπλακ άουτ οι πάντες επανέρχονται πάραυτα στην τάξη. Και τι μπορεί άραγε να κάνει κάποιος, δίχως ηλεκτρικά φώτα, ψυγεία, κουζίνες, πλυντήρια, υπολογιστές, κινητά, μετρό, ηλεκτρονικούς υπολογιστές, κλιματιστικά;

Πέραν όμως του ελέγχου της ενέργειας στον πλανήτη, τα τελευταία χρόνια τίθεται, εκ των πραγμάτων, ακόμη ένα σημαντικό ζήτημα: το θέμα της παραγωγής ενέργειας. Ήδη οι επιστήμονες κρούουν τον κώδωνα του κινδύνου. Κι αυτός έχει να κάνει με το γεγονός ότι το αργότερο σε 10-15 χρόνια η παγκόσμια παραγωγή πετρελαίου θα κορυφωθεί. Αυτό σε καμία περίπτωση δεν σημαίνει ότι τελειώνει το πετρέλαιο. Πετρέλαιο θα αντλείται ίσως και σε εκατό χρόνια από σήμερα. Η κορύφωση της παραγωγής πετρελαίου σημαίνει ότι, στο άμεσο μέλλον, το πετρέλαιο που θα αντλείται κάθε χρόνο σε ολόκληρο τον πλανήτη θα είναι λιγότερο από εκείνο της προηγούμενης χρονιάς. Αυτό θα έχει ως συνέπεια την αλματώδη και συνεχή αύξηση των τιμών του. Και τότε όποιος θα ελέγχει τα κοιτάσματα πετρελαίου θα ελέγχει τον πλανήτη – ή τουλάχιστον τις περιοχές του πλανήτη που θα επιθυμεί. Κι αυτό είναι κάτι που γνωρίζουν άριστοι οι συμμορίες που μας κυβερνούν. Οι πρόσφατοι πόλεμοι στο Αφγανιστάν και στο Ιράκ το αποδεικνύουν περίτρανα. Όπως και η επίσκεψη του Γεωργίου Μπους Β΄, τον περασμένο Ιούλιο, στις πετρελαιοπαραγωγές χώρες της Αφρικής.

Λιγότερο πετρέλαιο κάθε χρόνο, σημαίνει και μικρότερη παραγωγή ενέργειας κάθε χρόνο. Χρειαζόμαστε άμεσα μία νέα μορφή ενέργειας. Τα γνωστά ενεργειακά λόμπυ και η αμερικανική κυβέρνηση προπαγανδίζουν τα τελευταία την «οικονομία του υδρογόνου». Όμως θα περάσουν χρόνια, ίσως και μια δεκαετία, μέχρι να έχουμε στη διάθεσή μας τα πρώτα ορατά αποτελέσματα. Και τότε ίσως να είναι αργά. Ίσως να είναι ήδη αργά.

Ίσως να πρέπει να μάθουμε να ζούμε με τα μπλακ άουτ. Τα μόνιμα μπλακ άουτ. Ίσως να πρέπει να μάθουμε να ζούμε χωρίς πετρέλαιο. Για πάντα.

Αλλά τότε δεν θα ζούμε πια στη βιομηχανική εποχή. Θα οδεύουμε αργά αλλά σταθερά προς τις Σκοτεινές Εποχές, προς τον Μεσαίωνα. Και ακόμη πιο πίσω. Στην εποχή του Λίθου.

Το Olduvai Gorge είναι ένα φαράγγι με απότομες πλαγιές, μήκους 48 χιλιομέτρων και βάθους 90 μέτρων, στη Βόρειο Τανζανία. Το Ολντουβάι είναι γνωστό επειδή εκεί έχουν ανακαλυφθεί πάμπολλα δείγματα απολιθωμένης πανίδας και ανάμεσά τους τμήματα σκελετών περισσότερων από 50 ανθρωποειδών, καθώς και πλούσια αρχαιολογικά ευρήματα εργαλείων της εποχής του λίθου.

Έτσι, δεν είναι καθόλου τυχαίο που ο Richard C. Duncan τονίζει ότι το Ολντουβάι Γκόργκε «έχει συνδεθεί στενά με την προέλευση του ανθρώπου και τον τρόπο ζωής της Εποχής του Λίθου. Ο όρος “Θεωρία Ολντουβάι” αποτελεί μια μεταφορά και υποδηλώνει την επικείμενη επιστροφή στον τρόπο ζωής της Εποχής του Λίθου».

Περί τίνος όμως ακριβώς πρόκειται;

Ο Ρ. Ντάνκαν κατέληξε, το 1989, στο συμπέρασμα ότι η αναμενόμενη διάρκεια ζωής του βιομηχανικού πολιτισμού είναι εξαιρετική σύντομη. Ο Ντάνκαν στήριξε αυτόν τον συλλογισμό στην κατά κεφαλή κατανάλωση ενέργειας σε ολόκληρο τον πλανήτη, καταλήγοντας στο συμπέρασμα ότι αυτή θα έφτανε στο ανώτερο σημείο της το 1990, και ότι στη συνέχεια θα μειωνόταν σταθερά. Στα χρόνια που ακολούθησαν, ο Ντάνκαν συγκέντρωσε πολύ περισσότερα στοιχεία που στήριζαν τον συλλογισμό του, ότι ο λόγος της παγκόσμιας ετήσιας παραγωγής ενέργειας προς τον πληθυσμό του πλανήτη μειώνεται διαρκώς.

Η Οδύσσεια του Ντάνκαν, που ως ηλεκτρολόγος μηχανολόγος έχει εργαστεί σε πάμπολλες χώρες του πλανήτη, με τη Θεωρία Ολντουβάι είχε ξεκινήσει το 1964, όταν παρακολούθησε μια σειρά διαλέξεων, υπό τον γενικό τίτλο Περί Ανθρώπων και Γαλαξιών, που είχε δώσει στο Πανεπιστήμιο της Ουάσινγκτων ο διάσημος βρετανός μαθηματικός και αστρονόμος σερ Φρεντ Χόυλ. Έλεγε τότε ο Χόυλ:

«Λέγεται συχνά ότι αν το ανθρώπινο είδος αποτύχει στη Γη, τότε κάποιο άλλο είδος θα καλύψει το κενό. Υπό την έννοια της ανάπτυξης ανώτερης ευφυΐας αυτό δεν είναι ορθό. Πολύ σύντομα, αν δεν έχει ήδη συμβεί, θα έχουμε εξαντλήσει τις απαραίτητες φυσικές προϋποθέσεις όσον αφορά στον πλανήτη. Όταν τελειώσει ο άνθρακας, το πετρέλαιο, τα υψηλής περιεκτικότητας σε μέταλλο κοιτάσματα, κανένα είδος όσο ικανό και αν είναι δεν θα μπορέσει να κάνει το άλμα από τις πρωτόγονες συνθήκες στην υψηλή τεχνολογία. Αυτή είναι μία και μοναδική ευκαιρία. Αν αποτύχουμε, το πλανητικό μας σύστημα αποτυγχάνει επίσης, όσον αφορά στην ευφυΐα. Το ίδιο ισχύει και για τα άλλα πλανητικά συστήματα. Σε καθένα τους θα υπάρξει μόνον μία και μοναδική ευκαιρία.»

Αργότερα, ο Ντάνκαν έθεσε το ερώτημα: Πόσο θα διαρκέσει ο βιομηχανικός πολιτισμός; Δεν ήταν ο πρώτος που διατύπωσε αυτή την ερώτηση ούτε, φυσικά, ο πρώτος που έδωσε μία απάντηση. Και άλλοι επιστήμονες είχαν επιχειρήσει να απαντήσουν στο ερώτημα, αν και απαντήσεις διέφεραν κατά πολύ.

Ο Ρ. Ντάνκαν κατέληξε στο συμπέρασμα ότι ο βιομηχανικός πολιτισμός έχει ημερομηνία λήξης. Την τοποθετεί στο διάστημα 2025-2030. Ο Ντάνκαν έχει υπολογίσει ότι η ανώτερη κατά κεφαλή κατανάλωση ενέργειας στον πλανήτη σημειώθηκε το 1979. Έκτοτε, λόγω του ότι ο ρυθμός αύξησης του πληθυσμού είναι μεγαλύτερος από τον ρυθμό αύξησης της παραγόμενης ενέργειας, η ετήσια κατά κεφαλή κατανάλωση ενέργειας στον πλανήτη μειώνεται διαρκώς.

Ο Ντάνκαν τοποθετεί την αρχή της βιομηχανικής φάσης του πολιτισμού το 1930, όταν η ετήσια κατά κεφαλή κατανάλωση ενέργειας στον πλανήτη ανερχόταν στο 30%, σε σχέση με το 100% που σημειώθηκε το 1979. Λόγω της μείωσης που σημειώνεται έκτοτε, το τέλος του βιομηχανικού πολιτισμού θα σημειωθεί όταν η ετήσια κατά κεφαλή κατανάλωση ενέργειας θα διολισθήσει στο 30% της τιμής που είχε το 1979. Αυτό θα συμβεί κάποια χρονική στιγμή μεταξύ 2025 και 2030.

Η Θεωρία Ολντουβάι συνδέεται στενά και την κορύφωση της παραγωγής πετρελαίου, αλλά και την κορύφωση της παραγωγής φυσικού αερίου. Η ενέργεια που λαμβάνουμε σήμερα από το πετρέλαιο, το φυσικό αέριο και τον άνθρακα είναι αναντικατάστατη. Σύμφωνα με στοιχεία του 1999 το 89,8% της ενέργειας παρήχθη στον πλανήτη από το πετρέλαιο [40,6%], το φυσικό αέριο [24,2%] και τον άνθρακα [25%] ενώ μόλις το 10,2% παρήχθη σε πυρηνικά [7,6%] και υδροηλεκτρικά εργοστάσια [2,7%].

Για να γίνει όμως περισσότερο κατανοητή η Θεωρία Ολντουβάι θα εξετάσουμε στη συνέχεια κάποια σχεδιαγράμματα.

Το Σχέδιο 1 είναι ποιοτικό και όχι ποσοτικό. Περιγράφει απλώς τη θεωρία. Δεν θα πρέπει να γίνουν ποσοτικές εκτιμήσεις όσον αφορά τον οριζόντιο ή τον κάθετο άξονα.

Προβιομηχανική Φάση [π. 3.000.000 π.Χ. – 1765 μ.Χ.]

Α. Κατασκευή εργαλείων [π. 3.000.000 π.Χ.]     Β. Χρήση της φωτιάς [π. 1.000.000 π.Χ.]    C. Αγροτική επανάσταση της νεολιθικής εποχής [π. 8.000 π.Χ.]    D. Ατμομηχανή του Τζέιμς Βαττ, 1765 – Βιομηχανική Φάση [1930-2025]

Βιομηχανική Φάση [1930-2025, εκτίμηση]

Ε. Κατά κεφαλή κατανάλωση ενέργειας – 30% της ανώτερης τιμής της    F. Κορύφωση της κατανάλωσης ενέργειας

G. Σημερινή κατανάλωση ενέργειας      Η. Κατά κεφαλή κατανάλωση ενέργειας – 30% της ανώτερης τιμής της

J, K, και L: επαναλαμβανόμενες απόπειρες εκβιομηχάνισης που αποτυγχάνουν. Άλλα σενάρια είναι πιθανά.

Στο Σχέδιο 2 απεικονίζεται γραφικά η παγκόσμια κατά κεφαλή παραγωγή πετρελαίου από το 1920 ως το 1999. Βλέπουμε ότι η κατά κεφαλή παραγωγή αυξανόταν εκθετικά από το 1920 ως το 1973. Την περίοδο 1973-1979 η μέση αύξηση ήταν σχεδόν μηδενική, ενώ το 1979 σημειώθηκε η μεγαλύτερη –για πάντα– κατά κεφαλή παραγωγή πετρελαίου. Από το σημείο κορύφωσής της το 1979 και μέχρι το 1999 η κατά κεφαλή παραγωγή μειώνεται σταθερά κατά 1,20% κάθε χρόνο. Τα μικρά εικονίδια τονίζουν το γεγονός ότι το πετρέλαιο αποτελεί την κύρια ενεργειακή πηγή όσον αφορά τις μεταφορές.

Στο Σχέδιο 3 απεικονίζεται η παγκόσμια κατά κεφαλή παραγωγή ενέργειας την περίοδο 1920-1999. Αυτή η παραγωγή αυξήθηκε σημαντικά από το 1920 μέχρι το σημείο κορύφωσής της το 1979. Από το 1979 μέχρι το 1999 μειώθηκε κατά μέσο όρο κατά 0,33% ετησίως. Τα εικονίδια τονίζουν το γεγονός ότι ο ηλεκτρισμός –και όχι οι υδρογονάνθρακες– αποτελεί για τον τελικό καταναλωτή το «εκ των ουκ άνευ» του μοντέρνου τρόπου ζωής.

Στο Σχέδιο 4 βλέπουμε μία γραφική απεικόνιση της Θεωρίας Ολντουβάι. Σημειώσεις [1]: ο βιομηχανικός πολιτισμός άρχισε όταν η κατά κεφαλή παραγωγή ενέργειας [e] έφτασε το 30% της ανώτερης τιμής της. [2] Το 1979 η e έφτασε στην ανώτερη τιμή της. [3] 1999: το τέλος της φτηνής ενέργειας. [4] 2000: η αρχή της «Τζιχάντ της Ιερουσαλήμ». Ο Ντάνκαν προέβλεπε ότι το 2000 θα ξεκινούσε «ιερός πόλεμος» για τον έλεγχο των πετρελαίων της Μέσης Ανατολής. Και πράγματι επιβεβαιώνεται από τους πολέμους στο Αφγανιστάν το 2001 και στο Ιράκ το 2003. [5] 2006: κορύφωση της παγκόσμιας παραγωγής πετρελαίου [εκτίμηση]. Οι επιστήμονες συμφωνούν ότι η κορύφωση της παραγωγής πετρελαίου θα λάβει σύντομα χώρα, αλλά διαφωνούν ως προς την ακριβή χρονολογία. Οι πλέον απαισιόδοξοι υπολογίζουν ότι θα συμβεί στα μέσα της τρέχουσας δεκαετίας. Οι πλέον αισιόδοξοι ότι θα συμβεί μετά το 2015. Σε κάθε περίπτωση κάθε ακριβής πρόβλεψη είναι παρακινδυνευμένη. [6] 2008: Τα κράτη μέλη του ΟΠΕΚ θα παράγουν πια περισσότερο πετρέλαιο από όλες τις υπόλοιπες πετρελαιοπαραγωγές χώρες που δεν είναι μέλη του ΟΠΕΚ. [7] Μόνιμα μπλακ άουτ σημειώνονται σε ολόκληρο τον πλανήτη. [8] 2030: η βιομηχανική φάση του πολιτισμού τελειώνει όταν η e φτάνει στα επίπεδα του 1930. [9] Παρατηρείστε ότι μετά το 1979 η e μειώνεται σε τρεις περιόδους [slope-slide-cliff]. Κάθε φορά η μείωση είναι και πιο απότομη. [10] Τα εικονίδια τονίζουν το γεγονός ότι ο ηλεκτρισμός είναι η βασική ενέργεια του τελικού χρήστη στον βιομηχανικό πολιτισμό.

Το πρόβλημα της Κασσάνδρας στην αρχαία Τροία ήταν ότι πάντα μάντευε τα κακά, αλλά κανένας δεν την πίστευε, αν και πάντοτε οι προφητείες της επιβεβαιώνονταν.

Το ερώτημα όσον αφορά τη Θεωρία Ολντουβάι δεν είναι το αν θα επιβεβαιωθεί αλλά το πότε θα συμβούν όσα προβλέπει. Εκτός και αν οι συμμορίες που λυμαίνονται τον πλανήτη έχουν κάποιον κρυμμένο άσο στο μανίκι τους. Κάτι για το οποίο πολύ αμφιβάλλω.

Ανεξάρτητα όμως από αυτά, αν δεν είναι πολύ αργά –αλλά ακόμα και αν είναι ήδη αργά– τι είμαστε διατεθειμένοι να θυσιάσουμε για να μπορέσουμε να διατηρήσουμε τον πολιτισμό μας, έστω και υπό μία άλλη, τελείως, διαφορετική μορφή;

Μπορούμε να ζήσουμε με λιγότερες μετακινήσεις, λιγότερα ταξίδια, λιγότερη τηλεόραση, λιγότερα φώτα τη νύχτα…;

Και αν οι συμμορίες που μας κυβερνούν προσπαθήσουν να μας επιβάλλουν τέτοιου είδους περιορισμούς θα είναι για το «γενικό καλό» ή για να μας ελέγξουν περισσότερο και αποθανέτωσαν οι ψυχές τους μετά των υπηκόων;

Πηγές: Το βιβλίο του Greg Palast, The Best Democracy Money Can Buy [2], εκδ. Plume, 2003, αφιερώνει ένα ολόκληρο κεφάλαιο στα μπλακ άουτ της Καλιφόρνιας το 2001-2. Ο Πάλαστ είναι [;] περισσότερο γνωστός ως ο άνθρωπος που έψαξε όσο κανένας άλλος την καλπονοθεία της Φλόριντα το 2000, που οδήγησε στην «εκλογή» του Γεωργίου Μπους Β΄ στην προεδρία των ΗΠΑ. Τα αποτελέσματα των ερευνών του καταγράφονται σ’ αυτό το βιβλίο. Εξαιτίας αυτών των ερευνών ο Πάλαστ μπορεί και αρθρογραφεί μόνον στη Μεγάλη Βρετανία. Οι εκδοτικές και δημοσιογραφικές πύλες των ΗΠΑ παραμένουν κλειστές γι’ αυτόν.

Διαδικτυακές πηγές: www.cnn.com, www.bbc.com, www.gregpalast.com. Κορύφωση της παραγωγής πετρελαίου: http://www.peakoil.net, http://www.hubbertpeak.com, http://www.oilempire.us/peakoil.html, http://www.oilcrisis.com, http://www.asponews.org, http://www.fromthewilderness.com. Θεωρία Ολντουβάι: http://www.dieoff.com. 

Σημειώσεις

[1].  Το άρθρο αυτό δημοσιεύτηκε στο περιοδικό Τρίτο Μάτι [τ. 116, Σεπτέμβριος 2003]. Εδώ απλώς προστέθηκαν τα σχεδιαγράμματα 2 και 3 που, λόγω έλλειψης χώρου, δεν είχαν συμπεριληφθεί. Καλό θα ήταν, προτού διαβάσετε το άρθρο, να ρίξετε προηγουμένως και μια ματιά στις στήλες μου "Στο Internet με Τρίτο Μάτι" [τεύχος  115, Αύγουστος 2003 και τεύχος 116, Σεπτέμβριος 2003] που αναφέρονται στο θέμα της κορύφωσης της παραγωγής πετρελαίου [peak oil], στα blackout και στην οικονομία του υδρογόνου.

[2] Το βιβλίο του Γκρεγκ Πάλαστ κυκλοφόρησε στα τέλη του 2003 από τις εκδόσεις Σύγχρονοι Ορίζοντες [μετ. Ερρίκος Μπαρτζινόπουλος]  με τίτλο: Το Ξεπούλημα της Δημοκρατίας.