WARSZAWA          


Wielka Synagoga, ul. Tłomackie 4
Zbudowana w latach 1876 - 1878 wg projektu Leandra Marconiiiego w stylu klasycystycznym. Była następczynią postępowej synagogi przy ul. Daniłowiczowskiej. Stanowiła najważniejszy ośrodek życia religijnego postępowej społeczności żydowskiej w stolicy. Potępiana przez Żydów ortodoksyjnych. Synagoga ta różniła się nie tylko monumentalnością budowli i wystrojem wnętrza, ale także rozmieszczeniem aron ha-kodesz (szafa, w której przechowywane były zwoje Tory) i sakralnych obiektów, a przede wszystkim stylem nabożeństw, cichą, skupioną modlitwą, śpiewem prawie stuosobowego chóru, z akompaniamentem organowym - towarzyszącym zawsze tu znakomitym kantorom.
   Uroczyste otwarcie synagogi nastąpiło 26 września 1878 w żydowskie święto Rosz ha-Szana czyli w Nowym Roku. W czasie uroczystości miało miejsce znaczące wydarzenie. Rosyjski namiestnik nie sprzeciwił się, kiedy powitano go nie w języku hebrajskim, jidysz, rosyjskim czy niemieckim, ale po polsku. Przyjęto to jako zgodę na kazania w tym języku. Oprócz świąt religijnych odbywały się w synagodze uroczystości państwowe jak np. nabożeństwo żałobne z okazji 3 rocznicy śmierci Józefa Piłsudskiego, gdzie kazanie wygłosił rabin Mojżesz Schorr. Pełnił on funkcję naczelnego rabina i kaznodziei wielkiej synagogi. Był też profesorem i wykładowcą asyriologii i semitologii na Uniwersytecie Warszawskim. W ostatniej kadencji senatu Rzeczpospolitej Polskiej był senatorem powołanym przez prezydenta Ignacego Mościckiego. Zmarł w 1941 roku w gułagu. Inna rocznica w synagodze na Tłomackiem to uroczystość z udziałem uczestników wojny z 1920 roku. Uroczystości przewodził naczelny rabin Wojska Polskiego Baruch Steinberg, który w 1940 roku wraz z polskimi żołnierzami i żydowskimi oficerami został zamordowany w Starobielsku przez NKWD.
   Synagoga została wysadzona w powietrze przez hitlerowców 16 maja 1943 roku na znak stłumienia powstania w getcie. Na jej miejscu wznosi się obecnie oszklony wieżowiec.

Synagoga, ul. Twarda 6
Jedyna zachowana synagoga w Warszawie. Zbudowana w latach 1898-1902 na parceli, ofiarowanej gminie żydowskiej przez Załmana Nożyka. Przewidziana była dla 600 osób, po połowie dla kobiet i mężczyzn. Orientowana, na planie litery T. Wnętrze sali głównej trójnawowe. W okresie okupacji była użytkowana jako stajnia. Pod koniec lat osiemdziesiątych fachowo odrestaurowana z funduszy miasta Warszawy i Żydów z Polski i ze świata. Zachowany i częściowo odtworzony wystrój architektoniczny. Nie zachowały się ślady dekoracji malarskiej. Synagoga jest czynna i służy potrzebom gminy wyznaniowej.

Synagoga, ul. Targowa 50/52
(wg spisu z 1926 pod tym adresem mieściły się 3 modlitewnie)
Dawny bejt ha-midrasz, jedyny ocalały spośród 30 domów modlitwy istniejących na Pradze w okresie międzywojennym. Budynek powstał w drugiej połowie XIX wieku. W 1996 roku zostały tu odnalezione malowidła sakralne.

Synagoga, ul. Targowa 50/52
Drewniana, stara przybudówka do kamienicy, mieściła dom modlitwy, w którym modlili się nocujący w pobliskim zajeździe podróżni kupcy żydowscy; dom modlitwy powstał w II połowie XIX wieku i znajdował się pod opieką Szmula Eksztajna. Przed ostatnią wojną dom modlitwy nie był już odwiedzany, stanowiąc wraz z całą posesją własność Maksa Fajgenblata, kupca z Żelaznej Bramy.

Dom modlitwy, ul. Ząbkowska 11

*

    W połowie XIX wieku Żydzi stanowili 43 procent mieszkańców Pragi. Już sto lat wcześniej powiązany z dworem stanisławowskim bogacz Szmul Zbytkower osiedlił się w tej części Warszawy, przyciągając tu również wielu Żydów. Zabudowania, które do dziś można podziwiać na ulicy Ząbkowskiej, powstały po pożarze Pragi w 1868 roku. Na Ząbkowskiej kwitł handel i rzemiosło. W oficynach mieściły się często domy modlitwy.

Synagoga, róg Jagiellońskiej i Szerokiej
Okrągła synagoga (co należy do rzadkości w żydowskim budownictwie sakralnym), najstarsza w Warszawie, zbudowana przez architekta Józefa Lessela. Powściągliwa, pozbawiona ozdób, była jedną z pierwszych w Europie okrągłych synagog. Wypalona w czasie wojny. Rozebrana w 1949 roku decyzją ówczesnych władz miejskich. Obecnie plac zabaw.

Synagoga, ul. Targowa 64
Bóżnica powstała w przebudowanym lokalu mieszkalnym, w którym po wyburzeniu ściany mieściło się 100 osób. Była to mieszczańska, ładnie i estetycznie urządzona, z ozdobnym aron ha-kodesz (szafa, w której przechowywane były zwoje Tory) i pięknymi parochetami modlitewnia, zadbana przez jej zarząd do którego wchodzili zamożni prascy kupcy.

Synagoga, ul. Jagiellońska
Synagoga wojskowa otwarta 4.12.1938 roku. Miała ona służyć żołnierzom - Żydom odbywającym czynną służbę wojskową w Garnizonie Warszawskim.

Synagoga, ul. Daniłowiczowska
"Niemiecka synagoga" - zreformowana, założona w 1802 roooku, kazania były tu odprawiane na wzór podobny jak w Niemczech. Z czasem wprowadzono chór i skromny akompaniament instrumentalny, nabożeństwa celebrowano w cichym skupieniu i z powagą. Piękny wystrój, chociaż skromny.

Synagoga, ul. Nalewki
Synagoga zreformowana założona przez Zeliga Natansona w 1850 roku. Korzystali z niej bogaci, postępowi Żydzi, zaawansowani w asymilacji, zwolennicy integracji społecznej i kulturalnej z narodem polskim. Od początku kazania wygłaszano w języku polskim.

Synagoga, Warszawa-Rembertów, ul. Gawędziarzy 25
Zbudowana po 1920 roku. Murowana z cegły, nietynkowana. Orientowana, na planie prostokąta. Układ wnętrza przekształcony. Po 1945 mieścił się tu zakład rzemieślniczy. Synagoga już nie istnieje.

Dom modlitwy, ul. Żelazna 57
Odremontowana budowla znajdująca się w podwórzu, nakryta szklanym dachem. Relikt ten wiąże się z nazwiskiem Izaaka Majera Rotenberga-Altera, słynnego cadyka z Góry Kalwarii, założyciela dynastii chasydzkiej. Mieścił się tu bejt ha-midrasz - dom studiów religijnych i modlitwy, a w okresie międzywojennym działał również cheder. Po 1939 roku hitlerowcy wykorzystywali budynek jako magazyn drewna. Po 1946 roku funkcjonował tu warsztat mechaniczny.

*
Do wybuchu wojny działało w Warszawie około 400 domów modlitw.

Cmentarz, ul. Okopowa 49/51
Założony w 1799 roku, powierzchnia 33,3 hektara, ogrodzony murem z cegieł, stale porządkowany, zachowanych około 150 tys. nagrobków (najstarszy z nich z 1809 roku); początkowo niewielki, z biegiem lat cmentarz rozrastał się do dzisiejszych rozmiarów. Znajdują się to groby wielu wybitnych i znanych osobistości, jak: Henryk Wohl (skarbnik powstańczego Rządu Narodowego 1863 roku), Mathias Bergsohn (historyk i filantrop), Hipolit Wawelberg (współzałożyciel słynnej uczelni technicznej, Szkoły im. Wawelberga i Rotwanda), Samuel Orgelbrand (drukarz i wydawca, m.in. pierwszej polskiej encyklopedii), Szymon Askenazy (wybitny historyk i płomienny patriota polski), Ludwik Zamenhof (twórca języka esperanto), Rachela Kamińska (wspaniała aktorka), Maurycy Fajans (przemysłowiec i pionier żeglugi parowej na Wiśle), Majer Bałaban - historyk. Mauzoleum trzech pisarzy żydowskich: Szymona An-skiego (Salomona Zanwel Rapaporta, 1863-1919), Icchaka Lejb Pereca (1852-1915), Jakuba Dinezona (1856- 1919), ohele cadyków, kwatera Żydów oficerów i szeregowych Wojska Polskiego poległych w obronie Warszawy, zbiorowe mogiły Żydów zmarłych w getcie warszawskim, grób Adama Czerniakowa (tragicznego prezesa Judenratu), kwatery i groby powstańców getta warszawskiego, partyzantów żydowskich i Żydów - żołnierzy Powstania 1944 roku. Unikatem na terenie cmentarza jest jedyna, ocalała z pożogi wojennej XIX wieczna żelazna latarnia, która dziś po rekonstrukcji stoi na dziedzińcu przy wejściu na cmentarz. W pobliżu wejścia znajduje się też odrestaurowana zabytkowa brama cmentarna oraz pompa. Po prawej stronie od wejścia znajduje się czynny do dziś wodotrysk wzniesiony w 1907 r. przez rodzinę Mendelsohnów poświęcony pamięci Pauliny z Mendelsohnów Maurycowej Frydman.

Pomnik Pamięci Dzieci - Ofiar Holocaustu
Wzniesiony na cmentarzu żydowskim w Warszawie, ul.Okopowa

Pomnik Janusza Korczaka i jego wychowanków z Żydowskiego Domu Dziecka
Wzniesiony na cmentarzu żydowskim ul.Okopowa

Pomnik, na cmentarzu żydowskim ul.Okopowa
Pomnik Żołnierzy i Oficerów Żydowskich Poległych w II Wojnie Światowej.
W około milionowej armii we wrześniu 1939 roku walczyło ponad 100 tysięcy Żydów, liczbę strat żydowskich we wrześniu w zabitych i wziętych do niewoli określa się na około 94 tysiące. Żydzi walczyli również w szeregach 1-ej i 2-giej armii Wojska Polskiego.

Pomnik, na cmentarzu żydowskim przy ul. Okopowej
Pomnik oficerów WP - Żydów zamordowanych w Katyniu, Miednoje, Kozielsku, Ostaszkowie i Charkowie odsłonięty 19.IV.1997 roku. Szacuje się, iż około 5% z 20 tysięcy ofiar radzieckich obozów stanowili Żydzi. W większości byli to młodzi lekarze, lekarze weterynarii, farmaceuci. Nie brak było prawników, inżynierów oraz oficerów liniowych. Byli oni przeważnie w stopniach podporucznika i porucznika, chociaż nie brakowało też kapitanów, majorów (starsi lekarze), podpułkowników. W Starobielsku zginął między innymi naczelny rabin Wojska Polskiego major Baruch Steinberg. W sumie należy przyjąć, że około 450 oficerów i podoficerów oraz podchorążych z Listy Katyńskiej - to niewątpliwie Żydzi.

Zobacz też: Cmentarz Żydowski przy ul. Okopowej - oficjalna strona

Cmentarz, ul. Odrowąża
Założony w 1780 roku, ogrodzony, uporządkowany i zrekonstruowany, kilka tysięcy nagrobków. Fundatorem cmentarza był legendarny bogacz Szmul Zbytkower, który sam został tu pochowany w 1802 roku; podczas okupacji Niemcy wywozili nagrobki do budowy dróg i lotnisk, wycinali stare drzewa (w czym niestety miała także udział ludność polska z Pragi), powstało pustkowie, zarośnięte krzakami. W latach osiemdziesiątych z inicjatywy i dzięki funduszom Fundacji Rodziny Nissenbaumów teren ogrodzono, uporządkowano i częściowo zrekonstruowano; od strony ul. Św. Wincentego zbudowano stylizowana bramę. Na bramie znajduje się dwujęzyczna tablica informująca, że znajduje się tu cmentarz. Znaleziono i zwieziono tutaj wiele nagrobków, m.in. harcerze z Mokotowa odkryli setki starych płyt nagrobkowych, którymi Niemcy w czasie wojny wyłożyli chodniki wzdłuż ulicy Dworkowej, nagrobki te powróciły na cmentarz. Na terenie cmentarza znajduje się Pomnik Ofiar Holocaustu.

Cmentarz, Radość, ul. Kwitnącej Akacji
Założony w XX wieku, zdewastowany, zachowały się resztki muru ogrodzenia i 4 nagrobki, najstarszy z nich z 1927 roku.

Dom sierot, ul. Jaktorowska 8 (dawniej Karolkowa 92)
Zbudowany w 1912 roku według projektu architekta Henryka Stiefelmana, z funduszy ówczesnego żydowskiego Towarzystwa Pomocy dla Sierot. Dom sierot żydowskich, został założony i był kierowany aż do wojny przez Janusza Korczaka, pedagoga, pisarza i społecznika. Po utworzeniu getta Niemcy zażądali przeniesienia sierocińca, Korczak znalazł nowe pomieszczenie przy Chłodnej 33 (co jeszcze nie było ostatnią eksmisją). Dnia 5 sierpnia 1942 roku Janusz Korczak wraz ze swymi sierotami wyszedł na Umschlagplatz w drogę do obozu zagłady w Treblince. Obecnie w budynku tym znajduje się Państwowy Dom Dziecka imienia Janusza Korczaka.

Pomnik - popiersie, na dziedzińcu domu dziecka im. Janusza Korczaka, ul. Jaktorowska

Dom sierot, ul. Jagiellońska 8
"Izraelicki Dom Sierot" (nazywany później "Żydowski Dom Wychowawczy im. Bergsohna"), zbudowany w 1912 roku z fundacji Michała Bergsohna, wedle projektu architekta Henryka Stiefelmana, jest przykładem wspaniałej architektury modernistycznej owego czasu. Prócz sierocińca gmach ten mieścił przed wojną także szkołę dla kilkuset dzieci żydowskich. Po wojnie mieścił się tu przez pewien czas - korzystając z sali widowiskowej - Teatr Żydowski im. Estery Racheli Kamińskiej.

Mykwa, ul. Szeroka
Parterowy, skromny budynek z czerwonej cegły.

Mykwa, ul. Kłopotowskiego
Zbudowana w XIX wieku, budynek przebudowany w XX wieku.

Dom akademicki, ul. Sierakowskiego 7
Dom akademicki dla studentów żydowskich, zbudowany w 1925 roku z inicjatywy inżyniera Mojżesza Koernera, z funduszy Stowarzyszenia Pomocy Studentom Żydowskim "Auxilium Academicum Judaicum" (które miało następnie swą siedzibę w tym budynku), wedle projektu architekta Henryka Stiefelmana; do dziś na fasadzie budynku zachował się kartusz z literami "AAJ".

Zakład Wychowawczy Gminy Żydowskiej, ul. Jagiellońska 28
Obecnie mieści się tu przedszkole, teatr i mieszkania.

Żydowski Instytut Historyczny, ul. Tłomackie 3/5
Gmach ten mieścił przed wojną Instytut Nauk Judaistycznych (założony w 1920 roku), w którym wykładano teologię, antropologię, filozofię. Mieściła się tutaj także biblioteka, klub pisarza i kluby młodzieżowe. Budynek ten sąsiadował do wojny z nie istniejącą już Wielką Synagogą. Wysadzona w powietrze 16.05.1943 roku (na jej miejscu wznosi się obecnie oszklony wieżowiec). Żydowski Instytut Historyczny został powołany do życia w 1947 roku, posiada bibliotekę z czytelnią, muzeum, prowadzi działalność badawczą i wydawniczą, organizuje także odczyty i wykłady dla szerszej publiczności.

Zobacz też: Strona Żydowskiego Instytutu Historycznego

Judaica, ul. Tłomackie, w gmachu Żydowskiego Instytutu Historycznego
Stała wystawa "Martyrologia i walka ludności żydowskiej w czasie okupacji hitlerowskiej" i "Powstanie w getcie warszawskim" oraz galeria obrazów; bywają także interesujące wystawy czasowe, odczyty i wykłady publiczne.

Pomnik powstańców, na skwerze przy ul. Zamenhofa
Wzniesiony w 1946 roku według projektu L.M. Suzina, najstarszy pomnik powstańców getta warszawskiego, jest to płyta kamienna na okrągłym niskim cokole z wyrytym liściem palmowym, hebrajską literą B oraz trójjęzycznym - polskim, w jidysz i hebrajskim tekstem: "Tym którzy polegli w bezprzykładnie bohaterskiej walce o wolność i godność narodu żydowskiego o wolną Polskę i wyzwolenie człowieka - Żydzi polscy".

Pomnik Bohaterów Getta, na skwerze przy ul. Zamenhofa
Ufundowany w 1948 roku według projektu architektonicznego L.M. Suzina, z monumentalną rzeźbą Natana Rappaporta i napisem w języku polskim, hebrajskim i jidysz: "Naród żydowski swym bojownikom i męczennikom". Pomnik stanowi bryłę wysokości 11 metrów.

*

W roku 1988, w 45. rocznicę wybuchu powstania obok pomnika zasadzony został symboliczny dąb - symbol nadziei.

Trakt Pamięci Męczeństwa i Walki Żydów
Urządzony w 1988 roku, obejmuje ciąg pomników i tablic pamiątkowych wzdłuż ulic Zamenhofa, przez skwer Szmula Zygelbojma, Stawki aż do Muru-Pomnika Umschlagplatzu usytuowanego na miejscu bocznic kolejowych, skąd wywożono Żydów do obozu zagłady w Treblince. Punktem wyjścia jest wielki Pomnik Bohaterów Getta. Oto kolejne punkty Traktu:

I. Niskie bloki sjenitowe z wygładzoną górną powierzchnią i wyrytymi napisami, opodal wielkiego Pomnika Bohaterów Getta:

a) obok młodego dębu, z napisem w języku polskim i hebrajskim: "Drzewo wspólnej pamięci Żydom polskim zamordowanym w latach 1939-1945 przez hitlerowskich najeźdźców i Polakom którzy nieśli Żydom pomoc - Polacy i Żydzi 19 kwietnia 1988 roku w 45 rocznicę wybuchu powstania w getcie warszawskim".

b) po obu stronach wielkiego pomnika, jakby z tyłu, dwa identyczne bloki z napisami na każdym: Od 19 kwietnia do 15 maja 1943 r. trwało powstanie w getcie warszawskim - bohaterska walka o godność człowwwieka".

II. Ciąg bloków sjenitowych wzdłuż ulicy Zamenhofa z wyrytymi na górnej płaszczyźnie napisami polskimi i hebrajskimi:
a) Józef Lewartowski 1895 - 1942 pełnomocnik KC PPR dzielnicy żydowskiej współtwórca i przywódca bloku antyfaszystowskiego  zastrzelony w getcie odznaczony pośmiertnie Krzyżem Grunwaldu III kl.

b) Michał Klepfisz 1913 - 1943 działacz Bundu, członek Żydowskiej Organizacji Bojowej. Zginął w drugim dniu powstania w getcie warszawskim. Odznaczony pośmiertnie Krzyżem Virtuti Militari V kl.

c) Arie Wilner "Jurek" 1917 -1943 członek Haszomer Hacair i łącznik między Żydowską Organizacją Bojową a Armią Krajową. Uczestnik powstania w getcie. Zginął 8 maja 1943 w bunkrze dowództwa. Odznaczony pośmiertnie Krzyżem Virtuti Militari V kl.

d) Mordechaj Anielewicz 1919-1943 członek Haszomer Hacair komendant Żydowskiej Organizacji Bojowej, przywódca powstania w getcie 8 maja 1943 roku w otoczonym przez Niemców bunkrze dowództwa wraz ze swym sztabem odebrał sobie życie. Odznaczony pośmiertnie Krzyżem Grunwaldu III kl.

e) Meir Majerowicz "Marek" członek Poalej-Syjon CS w powstaniu w getcie komendant grupy Żydowskiej Organizacji Bojowej. Odznaczony pośmiertnie Krzyżem Walecznych.

f) Frumka Płotnicka 1914-1943 łączniczka Żydowskiej Organizacji Bojowej na terenie kraju współorganizatorka samoobrony w gettach Warszawy, Sosnowca, Będzina gdzie zginęła broniąc się w bunkrze. Odznaczona pośmiertnie Krzyżem Grunwaldu III kl.

g) Icchak Nyssenbaum 1868-1942 rabin przywódca religijno-syjonistycznego stronnictwa Mizrachi w Polsce członek ruchu konspiracyjnego w getcie warszawskim zamordowany w Treblince.

III. Na rogu ul. Zamenhofa i Miłej (dawniej ul. Miła 18), na szczycie niewielkiego kopca pośrodku skweru obelisk-kamień w miejscu, gdzie znajdował się bunkier sztabu Żydowskiej Organizacji Bojowej, napisy w języku polskim, żydowskim i hebrajskim: "W tym miejscu 8 maja 1943 roku poległ śmiercią żołnierza komendant powstania w getto Warszawy, Mordechaj Anielewicz wraz ze sztabem Żydowskiej Organizacji Bojowej i kilkudziesięcioma bojownikami żydowskiego ruchu oporu w walce przeciwko niemieckim okupantom".

IV. Ciąg bloków sjenitowych z napisami w języku polskim i hebrajskim oraz tablic pamiątkowych wzdłuż ul. Stawki, od ul. Zamenhofa do ul. Dzikiej:

a) na rogu ul. Zamenhofa i ul. Stawki blok z napisem: "Janusz Korczak (Henryk Goldszmidt) 1878-1942 pedagog pisarz lekarz zginął z dziećmi swego sierocińca których nie opuścił w ich ostatniej drodze przez Umschlagplatz do komór gazowych w Treblince".

b) blok z napisem: Icchak Kacenelson 1886-1944 poeta tworzył w języku hebrajskim i żydowskim autor pieśni o zamordowanym żydowskim narodzie zginał w obozie Auschwitz-Oświęcim.

c) tablica na ścianie budynku ul. Stawki 5/7 z napisem: "Z tego budynku komenda oddziału SS nadzorowała w latach 1942-43 Umschlagplatz na który co dzień spędzano tysiące mieszkańców getta aby wywieźć ich do obozu śmierci w Treblince".

d) tablica na ścianie budynku ul. Stawki 6-8 z napisem: "W tym budynku szkoły i przejściowo szpitala żydowskiego przetrzymywano Żydów przed ich wywiezieniem do Treblinki".

e) odsłonięty w 1988 roku pomnik symbolizujący bramę na Umschlagplatz: wewnątrz, w trzymetrowej wysokości murze, wyryte jest 400 imion będących apelem bezimiennych poległych Żydów, na tablicach napis w języku polskim, hebrajskim i angielskim: "Tą drogą cierpienia i śmierci w latach 1942-1943 z utworzonego w Warszawie getta przeszło do hitlerowskich obozów zagłady ponad 300 000 Żydów".

f) na rogu ul. Stawki i ul. Dzikiej blok sjenitowy z napisem: "W roku 1940 Niemcy utworzyli w Warszawie tzw. żydowską dzielnicę mieszkaniową - getto zamykając za murami 450 000 Żydów których wymordowali w latach 1940-1943".

Mur getta, ul. Sienna 55
Fragment muru oznaczony tablicą pamiątkową, który w latach okupacji niemieckiej był granicą getta.

Mur getta, ul. Złota 60
Na podwórzu kamienicy zachował się fragment muru o wysokości około 3 metrów, którym otoczone było getto, na murze tablica informacyjna.

Pomnik, ul. Wolska 5
Na cmentarzu powstańczym pomnik-obelisk w kształcie macewy z napisem w języku polskim i żydowskim: "W mogile tej spoczywają szczątki 6588 Żydów - ofiar hitleryzmu, rozstrzelanych na b. boisku "Skra" Cześć ich pamięci". Na tym samym cmentarzu wśród nagrobków żołnierzy Wojska Polskiego poległych w obronie Warszawy we wrześniu 1939 roku płyty na grobach żołnierzy Żydów.

Pomnik, Anin, ul. Poprzeczna
Pomnik-obelisk z napisem w języku polskim: "Tu w lipcu 1944 r. hitlerowcy rozstrzelali 45 Żydów".

Pomnik, Rembertów, ul. Markietanki
Obelisk z napisem w języku polskim: Tu w 1943 r. hitlerowcy dokonali mordu na 200 Żydach".

Pomnik, Rembertów, w lasku przy ul. Cyrulików
Obelisk z napisem w języku polskim: "Na tym terenie w sierpniu 1942 r. hitlerowcy dokonali mordu na 300 Żydach".

Pomnik, Wilanów, przy drodze do Powsina
Obelisk z napisem w języku polskim: "Tu w maju 1944 r. hitlerowcy rozstrzelali 67 Żydów".

Tablica, ul. Żelazna 103
Tablica na budynku, w którym podczas okupacji była siedziba niemieckiej ekipy eksterminacyjnej (Befehlsstelle Sipo) kierującej deportacją przeszło 300 000 Żydów do obozów zagłady, z napisem: "W tym domu w 1943 r. w lochach gestapo zamęczono na śmierć tysiące Żydów warszawskiego getta".

Tablica, ul. Anielewicza 34

Tablica, ul. Okopowa
W miejscu, gdzie Niemcy dokonali egzekucji 200 Żydów.

Pomnik Wspólnego Męczeństwa Żydów i Polaków, ul. Gibalskiego
Jedyny tego rodzaju w świecie pomnik. Na zbiorowej mogile Żydów i Polaków ofiar masowej egzekucji niemieckiej z lat 1940-44. Był to teren masowych rozstrzeliwań dokonanych przez hitlerowców na Żydach i Polakach.

Tablica pamiątkowa, ul. Nowolipki 7
Umieszczona na tylnej ścianie Pałacu Mostowskich. Odsłonięta w listopadzie 1996 roku upamiętniając 70 rocznicę założenia ''Małego Przeglądu". Pismo stworzył Janusz Korczak. Było ono dodatkiem do "Naszego Przeglądu", redagowane wyłącznie przez młodzież.

Pomnik, na skwerze im. Szmula Zygielbojma przy zbiegu ulic Zamenhofa i Lewartowskiego.
Odsłonięty 22.VII.1997 roku, 54 lata po tragicznej śmierci Szmula Zygielbojma. Jest on wkomponowany w "drogę pamięci i męczeństwa prowadzącą od Pomnika Bohaterów Getta Warszawskiego do Bunkra Anielewicza oraz do pomnika na Umschlagplatzu przy ul. Stawki. Na granitowej płycie znajduje się napis:"Milczeć nie mogę i żyć nie mogę, gdy giną resztki ludu żydowskiego w Polsce"

Pomnik, na placu przy Pomniku Bohaterów Getta, od strony ulicy Mordechaja Anielewicza. Obelisk zaprojektowany przez Hannę Szmalenberg i Marka Moderau. Poświęcony pamięci "Żegoty". Rada pomocy Żydom została powołana przez Delegaturę na Kraj Rządu Rzeczypospolitej Polskiej na Uchodźstwie w Londynie z inicjatywy znanej pisarki Zofii Kossak. W skład prezydium "Żegoty" weszli między innymi przedstawiciele czterech polskich i dwóch żydowskich podziemnych stronnictw politycznych. Szczególnie intensywna działalność Rady rozwinęła się w Warszawie, Krakowie, Lwowie. Lublinie i Zamościu. Opieką objęto wiele dzieci żydowskich (w samej Warszawie - 2400) lokując je w polskich rodzinach, internatach zakonnych i świeckich. Dostarczano prześladowanym Żydom perfekcyjnie wykonane "aryjskie" papiery, wynajmowano mieszkania i kryjówki, zaopatrywano ich w pieniądze i lekarstwa. Rada wydała też kilka ulotek nawołujących społeczeństwo polskie do udzielania pomocy mordowanym współobywatelom żydowskim.

Tablica, ul. Grójecka 77
Projektu Marka Moderau, wmurowana 27.04.1990 roku w ścianę budynku, gdzie w czasie wojny znajdowały się ogrody rodziny Wolskich. Napis na tablicy głosi: "W tym miejscu znajdowała się ziemianka, w której rodzina Wolskich, miejscowych ogrodników, ukrywała w latach 1942-1944 około 40 Żydów, uciekinierów z Getta Warszawskiego. Wśród nich znanego historyka dr Emanuela Ringelbluma, badacza dziejów Żydów Polskich, organizatora tajnego Archiwum Getta. W marcu 1944 roku po ujawnieniu ziemianki hitlerowcy wymordowali wszystkich ukrywających się w niej Żydów oraz ich opiekunów".

Tablica, na budynku Dworca Gdańskiego
Wykonana i umieszczona staraniem Fundacji "Shalom", upamiętniająca tych, którzy po marcu 1968 roku zmuszeni zostali do wyjazdu z Polski.
Napis na tablicy:
                           Tym, którzy po marcu 68 wyjechali z Polski
                              z dokumentem podróży w jedną stronę
                              "Tu więcej zostawili po sobie niż mieli"

                                                                                   Henryk Grynberg
 

Tablica, na ścianie budynku Wojewódzkiego Szpitala Zakaźnego im. Dzieci Warszawy
Odsłonięta 20 kwietnia 2001 roku dla upamiętnienia dr Anny Braude Hellerowej, wybitnego lekarza i dyrektora Szpitala dla Dzieci im. Bersonów i Baumanów w latach 1930-1942. Doktor Braude Hellerowa zdecydowała się na pozostanie w getcie nie chcąc opuszczać chorych dzieci. Zginęła wraz z nimi i częścią personelu podczas powstania w getcie warszawskim w bunkrze w podziemiach szpitala przy ul. Gęsiej. Pośmiertnie została odznaczona krzyżem Virtuti Militari.

Tablica, Uniwersytet Warszawski, budynek Auditorium Maximum
Odsłonięta 28.11.2001, upamiętniająca postać Menachema Begina, studenta wydziału prawa UW w latach 30., późniejszego premiera Izraela i laureata pokojowej nagrody Nobla.

Tablica, ul. Mariańska, budynek przychodni
Poświęcona Lubie Blum - Bielickiej, zawierająca napis: "W tym budynku w latach 1940-1942 w getcie warszawskim Luba Blum - Bielicka (1905 - 1973) prowadziła Żydowską Szkołę Pielęgniarek. Za swoje bohaterstwo i poświęcenie została odznaczona Medalem Florence Nightingale przez Międzynarodowy Czerwony Krzyż"

Mur getta, ul. Waliców
Ceglany mur fabryczny, "racjonalnie" użyty przez hitlerowców do podzielenia ulicy Waliców na część gettową i część aryjską. Na murze tablica informacyjna: "W tym miejscu w latach 1940-1942 mur getta dzielił ulicę Walicow".

Tablica, ul. Icchaka L. Pereca, budynek starej mennicy
Poświęcona wielkiemu żydowskiemu pisarzowi, zawierająca napis: "Icchak Lejb Perec (1852 - 1915) prawnik z wykształcenia, pisarz, publicysta, pracownik Warszawskiej Gminy Żydowskiej, klasyk literatury żydowskiej w Polsce, tworzył głównie w jidysz".

Kamień węgielny pod pomnik Janusza Korczaka
Położony 19 września 2003 w miejscu nieistniejącego domu i przy nieistniejącej ulicy. Porośnięty trawą skwer między Pałacem Kultury a ul. Świętokrzyską. Kiedyś biegła tędy ul. Śliska, a w domu nr 9 miał swą ostatnią siedzibę kierowany przez Korczaka sierociniec. To właśnie stąd w 1942 r. Stary Doktor wyruszył z podopiecznymi na Umschlagplatz. Projekt monumentu autorstwa Zbigniewa Wilmy i Bohdana Chmielewskiego przedstawia postacie Janusza Korczaka i dzieci stojących na warszawskim bruku. Nad nimi górują dwa splecione ze sobą pnie drzew wykute z białego marmuru. Ich suche konary układają się w siedmioramienny żydowski świecznik. Z tyłu drzew zaplanowano niewielką sadzawkę. Pomnik zbuduje fundacja Shalom i Polskie Stowarzyszenie im. Janusza Korczaka. W ciągu roku, najpóźniej dwóch spiżowe postacie Starego Doktora i dzieci staną pod marmurowym drzewem.

Teatr Żydowski, plac Grzybowski 12/16
Istniejący od 1950 roku (poprzednio pod innymi nazwami) Państwowy Teatr Żydowski im. Estery Racheli Kamińskiej należy do najwybitniejszych teatrów żydowskich na świecie, daje przedstawienia klasyków dramaturgii żydowskiej i wiele innych wybitnych inscenizacji, dla widzów nie znających języka żydowskiego tłumaczenie w słuchawkach.

* * *

       Pierwsza wiadomość o zamieszkiwaniu Żydów w Warszawie pochodzi z 1414 roku. Ludność żydowska mieszkała na Starym Mieście, głównie przy ulicy Piekarskiej, Piwnej, Rycerskiej, Szerokiego Dunaju. Tam też istniała uliczka o charakterystycznej nazwie - ulica Żydowska. W 1483 roku Żydzi zostali wypędzeni. W 1527 Zygmunt I zakazał im osiedlania się i handlu w mieście. W 1768 Sejm cofnął ten zakaz. W 1795 roku mieszkało tu około 6 tys. (8,6 % ludności miasta), tylko 30% z nich zajmowało się handlem. Czynny był dom modlitwy i funkcjonował zarząd gminy. W 1760 istniała gmina żydowska na Pradze. Została formalnie połączona z warszawską po 1832 roku. Z czasem ludność żydowska zaczęła odgrywać znaczną rolę w życiu gospodarczym i społecznym miasta. Stopniowo powstawało tu największe skupisko Żydów w Europie. W końcu XVIII wieku pojawili się chasydzi, ale w 1802 roku Izaak Flatau wybudował postępową synagogę, tak zwaną niemiecką. W 1826 roku otwarta została państwowa szkoła rabinów. W drugiej połowie XIX wieku około 70% to chasydzi, zwolennicy różnych cadyków, przede wszystkim z Góry Kalwarii.
Ludność żydowska brała czynny udział w powstaniach w 1794, 1830 i 1863.
Kapitaliści żydowscy tacy jak Wawelbergowie, Kronenbergowie, Natansonowie przyczynili się do rozwoju miasta i kraju. Drukarze żydowscy przyczynili się do szerokiego rozpowszechnienia dzieł pisarzy doby pozytywizmu. W 1864 roku mieszkało w Warszawie 72 800 Żydów (32,7%), było 17 banków żydowskich (na 20), a 30% zatrudnionych w handlu - to Żydzi. W 1878 roku wybudowano Wielką Synagogę na Tłomackiem. Była ona najbardziej okazałym obiektem kultu żydowskiego w Warszawie. Znani rabini Warszawy: Salomon Załman Lipszyc (1819-39), Chaim Dawidson (1839-54), Dow-Ber Meisels (1854-70) i Jakow Gesundheit (1870-73). W końcu XIX wieku zawiązał się Bund (Leo Goldman, Żywia Hurwitz i inni), na przełomie stuleci - silny ruch syjonistyczny. Dominował jednak porządek ortodoksyjny, 90% chłopców uczęszczało do chederów, których w końcu XIX wieku funkcjonowało w Warszawie 433. Prasa żydowska w Warszawie wychodziła od 1823 w językach polskim, hebrajskim, niemieckim; liczyła kilkaset tytułów. Od 1862 roku wychodziło czasopismo Ha-Zefira założone przez Chaima Zeliga Słonimskiego, a od 1886 - dziennik żydowski i polsko-żydowski tygodnik "Der Beobachter an der Wajksel", wreszcie dziennik "Jidiszes Tageblat" i od 1911 roku "Moment". W 1914 roku było 337 tys. Żydów (38,1%). W 1935 roku działa 6 stałych żydowskich zespołów teatralnych. Popularne były liczne kluby sportowe. Warszawska gmina żydowska posiadała ponad 30 instytucji społecznych i edukacyjnych, liczne były przytułki i darmowe jadłodajnie, domy opieki. Do wojny czynnych było 12 żydowskich szkół podstawowych i średnich (w tym jedna żeńska) oraz założony w 1928 roku Instytut Nauk Judaistycznych. Był tu jeden z najaktywniejszych ośrodków kultury żydowskiej w Europie i na świecie. Przed wybuchem wojny, we wrześniu 1939 mieszkało w Warszawie 359 827 Żydów.
    Już 29 września 1939 roku Niemcy powołali Judenrat (24 członków, na czele Adam Czerniaków). 15 listopada 1940 hitlerowcy utworzyli getto. Uwięzili w nim około 450 tys. osób. Na jesieni 1941 roku podzielono getto na dwie części, w ciągu następnego roku około 100 tys. osób zmarło z głodu i chorób (zobacz: Kronikę getta).
Ukazywały się podziemne gazety "Dewor", "El Al" i inne. Działały podziemne organizacje syjonistyczne; ich przywódcy to: Mordechaj Anielewicz, Pinkus Katin, Mordechaj Tenenbaum, Abram Fiszelon. Od 22 lipca do końca września 1942 hitlerowcy wywieźli około 300 tys. osób do obozu zagłady w Treblince, w transportach po 5, 7 a nawet 13 tysięcy osób dziennie.
    Powstaje Żydowska Organizacja Bojowa. 19 kwietnia 1943 roku wybucha powstanie w getcie. Około tysiąca słabo uzbrojonych bojowców stawiało opór aż do ostatnich dni maja. Po jego klęsce następuje likwidacja getta i deportacja pozostałych przy życiu około 50 tys. Żydów do obozu zagłady.
 

Zobacz też: Historyczne Żydowskie Miejsca w Warszawie


 

OKOLICE WARSZAWY

BŁONIE
Cmentarz, ul. Polna
Założony w XIX wieku, powierzchnia 0,45 hektara, zdewastowany, zachowanych około 10 nagrobków.

FALENICA    
Synagoga, ul. Bambusowa 9
Wzniesiona w okresie międzywojennym. Po 1945 całkowicie przebudowano wnętrze. Obecnie - dom mieszkalny.

* * *

Istniały tu liczne bóżnice chasydzkie: bejt ha-midrasz chasydów z Parysowa, sztibłech chasydów: z Góry Kalwarii, Aleksandrowa, Grodziska i Kołbieli.

Domu Starców "Ezra"
Obecnie Urząd Gminy Warszawa - Wawer

Pomnik
Ku czci 4.500 Żydów - ofiar hitleryzmu.

* * *

Żydzi mieszkali tu już w latach 80. XIX wieku. Przedwojenna Falenica była jednym z wielu żydowsko-polskich miasteczek o niepowtarzalnej atmosferze i znakomicie zorganizowanym lokalnym środowisku. Na przełomie lat 1936/37 mieszkało tam 5300 Żydów, przy ogólnej liczbie około 8000 stałych mieszkańców. U schyłku lat trzydziestych wzniesiono synagogę; nieco wcześniej - budynek mykwy i okazały Dom Starców, należący do Towarzystwa Wspomagania Ubogich Żydów "Ezra" z siedzibą w Warszawie. Falenicę otaczały pełne uroku, drewniane pensjonaty, rozlokowane w sosnowych lasach, lecz jej niewielkie centrum położone w bezpośrednim sąsiedztwie stacji kolejowej, charakteryzowało się stosunkowo zwartą, małomiasteczkową zabudową. Centralną arterię miasteczka stanowiła ul. Handlowa (po wojnie przemianowana na Walcowniczą). W parterowych częściach niezwykle malowniczych, drewnianych kamieniczek ozdabianych wycinanym w drewnie detalem, znajdowały się liczne żydowskie sklepiki.
     W okresie hitlerowskiej okupacji  Handlowa znalazła się na terenie falenickiego getta, ogrodzonego kolczastym drutem. Utworzono je 31 października 1940 roku. 20 sierpnia 1942 r. ulicą tą przeszło ponad 6000 Żydów z Rembertowa i Falenicy, prowadzonych przez hitlerowców na pobliską rampę kolejową, skąd wszyscy wywiezieni zostali do Treblinki.

* * *

Wraz z likwidacją falenickiego getta zginęły dzieci przebywające w światowej sławy Sanatorium Medema, w sąsiednim Miedzeszynie. Hitlerowcy ich nie oszczędzili. Dwieście żydowskich dzieci zostało bezlitośnie wyrwanych z ich drogiego i kochanego domu i wysłanych do Treblinki, gdzie podzieliły los całego narodu. Sanatorium Medema istniało ponad 16 lat i było przeznaczone dla dzieci żydowskiej biedoty w Polsce. Dzieci były nie tylko leczone w odpowiednich klimatycznych warunkach, ale otrzymywały świecką naukę. W dzień przed likwidacją zwołano zebranie starszych dzieci, na którym nauczyciel, Friedman, wyjaśnił, co zaszło, radząc jednocześnie dzieciom, by próbowały się ratować ucieczką do pobliskich lasów. Grupa dzieci natychmiast tam uciekła. Złapano je i z powrotem sprowadzono do sanatorium. Uratowana została tylko jedna dziewczynka o nazwisku Hochberg, której udało się przechować u sąsiada - Polaka. Dnia 20 sierpnia 1942 roku, o godz. 5-tej rano, zaczęli spędzać ludność Falenicy i Miedzeszyna koło bóżnicy. Dzieci z Sanatorium z dużą częścią personelu, w szeregu, pod eskortą SS i policji, przybyły na plac, gdzie czekały pod prażącymi promieniami słońca cały dzień, na przybycie wagonów, w których zawieziono ich do Treblinki.

GÓRA KALWARIA    
Synagoga
Drewniana, istniała tu od 1849 roku.

Synagoga, ul. Pijarska 10/12
Murowana, wzniesiona ok. roku 1902 na miejscu poprzedniej, drewnianej.
Po wojnie przebudowana, zachowały się tylko żeliwne słupy galerii. W budynku mieściła się wytwórnia wód gazowanych i sklepy. Przed kilkoma laty zwrócona gminie żydowskiej.

Budynek
Zachowany budynek dworu cadyka Icchaka (Icie) Majera Altera.

Synagoga, ul. Pijarska 5
Bejt ha-midrasz dobudowany ok. 1900 roku do budynku dworu cadyka. Mieścił on podłużną, prostokątną salę, z płytką wnęką na aron ha-kodesz (szafa, w której przechowywane były zwoje Tory) od strony wschodniej. Zachowało się w dwóch rzędach 8 żeliwnych słupów podtrzymujący płaski strop. Na poddaszu zachował się unikatowy piec na macę.

Cmentarz, ul. Kalwaryjska
Założony przed 1826 rokiem, ogrodzony, zachowanych kilkanaście nagrobków. W czasie II wojny Niemcy użyli nagrobków do utwardzenia drogi. Po wojnie na grobach cadyków postawiono nowy ohel. Góra Kalwaria, zwłaszcza cmentarz, są licznie odwiedzane przez Żydów z zagranicy, szczególnie ze Stanów Zjednoczonych.

Pomnik, na cmentarzu żydowskim przy ul. Kalwaryjskiej
Głaz-obelisk na miejscu egzekucji dokonywanych przez Niemców podczas okupacji, z napisem w języku polskim: "Cześć pamięci pomordowanym przez hitlerowskich ludobójców".

Pomnik, przy szosie w kierunku Grójca, w odległości około 3 km od centrum miasteczka
Ustawiony na miejscu, gdzie pod lasem Niemcy rozstrzelali rzemieślników żydowskich wywiezionych z Grójca.

* * *

   Do 1802 roku miasto posiadało przywilej de non tolerandis Judaeis. Pierwsi Żydzi osiedli tu po 1802 roku, gmina została utworzona po 1821 roku. Od początku XIX wieku mieszkali głównie przy ulicy Pijarskiej oraz w bloku zabudowy przy ratuszu; w latach 1834 - 1862 władze miasta wyznaczyły tzw. rewir. W 1897 roku było tu 2919 Żydów i stanowili oni 55% ogółu mieszkańców miasteczka. W roku 1859 założył tu swój dwór słynny cadyk Izaak (Icie) Meir Rothenberg Alter (1789-1866), uczeń Binema z Przysuchy (Świętego Żyda), szwagier cadyka Menachema Mendla (Mendełe) z Kocka. Odtąd Góra Kalwaria stała się jednym z głównych ośrodków chasydyzmu w tej części Polski. Żydzi nazywali zwykle tę miejscowość "Ger" lub "Gur", niektórzy zaś Żydzi i Polacy posługiwali się nazwą "Nowa Jerozolima". Cadyk Alter zyskał wielką liczbę zwolenników w całej Polsce m.in. z tego powodu, że zajmował się w swej nauce także specyficznymi problemami życia codziennego Żydów polskich. Napisał dzieło "Hiduszei ha-Rim", wydane drukiem w Warszawie w 1875 roku. Z dynastii założonej przez cadyka Altera pochodzili: wnuk jego, także cadyk, Juda Ariel Lejb Alter (1847-1905), Abraham Mordechaj Alter (1866-1948, jeden z założycieli Agudat Israel w Polsce) oraz urodzony w 1892 Jisroel Alter. Góra Kalwaria stała się przed wojną ważnym żydowskim miejscem pielgrzymkowym. Z Warszawy w połowie XIX wieku kursowały specjalne omnibusy, wypełnione szczelnie chasydami, którzy ze spokojem i w radosnym uniesieniu znosili trudy ośmiogodzinnej podróży. Owo wielkie centrum chasydyzmu skłoniło przedsiębiorczych arystokratów, księcia Stefana Lubomirskiego i księcia Tomasza Zamojskiego wraz z przedsiębiorcą Paszkowskim, a prawdopodobnie przy nieoficjalnym udziale finansowym cadyka - do zbudowania wąskotorowej kolejki, która z placu Unii Lubelskiej (wówczas Nowoaleksandryjskiej) woziła tysiące chasydów do ich świątobliwego przywódcy. Górę Kalwarię odwiedzali liczni pielgrzymi - chasydzi z całego świata. Przyczynili się oni do rozkwitu miasteczka i wzbogacenia nie tylko jego mieszkańców, ale także dworu cadyka. Dzięki osiągniętym zyskom założono np. kanalizację oraz oświetlenie ulicy co w owych czasach było ewenementem, szczególnie w małych miasteczkach. Żydzi wybudowali też Sukiennice wzdłuż ulicy 3 Maja, które przetrwały do dziś. Tuż przed wybuchem wojny mieszkało tu około 3500 Żydów.
     W kwietniu i maju 1940 roku Niemcy przywieźli do Góry Kalwarii kilkuset Żydów z Łodzi i Pabianic, doszczętnie zniszczyli dwór. Całą ludność żydowską skupiono w getcie zawartym między ulicami Pijarską, Piłsudskiego, Senatorską i Strażacką. W lutym 1941 przetransportowano wszystkich Żydów do getta warszawskiego. Ostali się jednak gerer chasidim, dynastia i jej wyznawcy żyją i działają nadal w Izraelu i Ameryce.

GRODZISK MAZOWIECKI    
Cmentarz, ul. Chrzanowska, naprzeciw dworca kolejowego
Założony w XVIII wieku, powierzchnia 0,32 hektara, nowe ogrodzenie (istnieje jeszcze brama wejściowa z napisem), zachowanych około 70 nagrobków. Na części kirkutu znajduje się m.in. skład materiałów budowlanych i złomu.
    Na podwórku kamienicy przy ul. 3 Maja odnaleziono pod kilkucentymetrową warstwą ziemi około 20 macew ułożonych inskrypcjami do dołu. Nagrobki te zostały zwiezione przez Niemców, stacjonujących tu w czasie wojny.

* * *

W roku 1765 żyło w Grodzisku 157 Żydów, w 1856 roku - 760. Silne wpływy chasydyzmu, słynnym cadykiem tutejszym był Elimelech z Grodziska (jego wnuk, to reb Jisroel Szapiro). W 1921 roku mieszkało tu 2756 Żydów, a tuż przed wybuchem wojny - około 3600.
     W 1941roku Żydów z Grodziska wywieźli Niemcy do getta warszawskiego, skąd w ogólnych transportach deportowali ich do obozu zagłady w Treblince.

JÓZEFÓW    
Synagoga, ul. Leśna 19
Budynek powstał około 1910 roku jako willa Maksymiliana Jakubowicza (tzw. "willa Jakubówka"; przedwojenny adres - ul. Leśna 15). Budynek wzniesiono z czerwonej cegły pochodzącej z cegielni Małachowskiego w Pustelniku jako obiekt parterowy, nakryty dachem dwuspadowym i ozdobiony wazonami wytłaczanymi z cynkowej blachy. Trzy drewniane werandy otrzymały bogatą dekorację z motywem Magen Dawid. Pomimo zniszczeń i dewastacji, przetrwały ślady dawnej świetności: sztukatorski wystrój stropów, wspaniałe piece oraz ręcznie kute balustrady kamiennych schodów. Dom Jakubowicza był willą, niemal całkowicie wykorzystywaną dla celów mieszkalnych. Jedynie w środkowym, obszernym pokoju (wejście od strony ul. 3 Maja) urządzono dom modlitwy, służący okolicznym mieszkańcom i Żydom odpoczywającym w pobliskich pensjonatach. W budynku odbywały się nabożeństwa, toteż mieszkający wokół Polacy uważali, że dom Jakubowicza jest synagogą. Obecnie budynek jest własnością prywatną.

KARCZEW    
Cmentarz, ul. Otwocka
Założony w XIX wieku, usytuowany na piaszczystej wydmie, powierzchnia 2 hektary, zachowały się nieliczne nagrobki z piaskowca, najstarszy z nich z 1876 roku. W czasie okupacji Niemcy używali macew do umacniania brzegów Wisły. Staraniem społecznego komitetu odnowy cmentarz został otoczony solidnym murem. Na bramie wybite są gwiazdy Dawida.

* * *

Początki osadnictwa żydowskiego w Karczewie sięgają drugiej połowy XVIII wieku. Miasto stanowiło ważny ośrodek chasydyzmu. Rabinem miasteczka był słynny Modżycer rebe, kompozytor wielu śpiewanych do dziś chasydzkich pieśni zwanych nigun. Przed wojną Karczew słynął z wyrobu i handlu mięsem.

NADARZYN    
Cmentarz
Prawie wszystkie ślady cmentarza zatarte, teren zalesiony. Zachowały się tylko dwa fragmenty rozbitych nagrobków.

NOWY DWÓR MAZOWIECKI    
Cmentarz, ul. Akacjowa
Założony w XVIII wieku, powierzchnia 3,5 hektara, nie ogrodzony, zdewastowany, zachowało się około 50 nagrobków (w tym podobno grób znanego cadyka Altera).

* * *

Osadnictwo żydowskie w Nowym Dworze datuje się od XVII wieku. Na początku XVIII wieku istniała synagoga i czynny był cmentarz. W latach 1768-69 przybyli tu uchodźcy żydowscy z Ukrainy, uratowani z hajdamackiej masakry. Byli to przeważnie chasydzi i Nowy Dwór stał się jednym z pierwszych ośrodków chasydyzmu w tej części Polski. Był to zarazem ważny ośrodek myśli żydowskiej. Od 1781 do 1861 roku czynna tu była duża (zatrudniająca 100 pracowników) drukarnia żydowska J.A. Kriegera, w 1784 roku wydrukowano w niej dwa tomy Talmudu. Znani rabini tutejsi, to m.in: Menachem Mendel Chaim Landau, Mosze Aaron Taub, Juda Reuben Neufeld. W 1857 roku mieszkało tu 1305 Żydów (49% ludności), w 1897 roku - 4735 (6596). Żydzi zajmowali się rzemiosłem, głównie  krawiectwem, szewstwem i czapnictwem oraz ślusarstwem, kobiety wykonywały artystyczne hafty. Tuż przed wybuchem II wojny światowej żyło w Nowym Dworze około 4000 Żydów.
     W maju 1940 roku Niemcy utworzyli getto i wkrótce 3250 Żydów przetransportowali do obozu pracy w Pomiechówku. W listopadzie 1942 roku dwa transporty skierowali do obozu zagłady w Oświęcimiu, w grudniu nastąpiła likwidacja getta i deportacja pozostałych osób do Oświęcimia.

OKUNIEW
Cmentarz, za cmentarzem katolickim
Założony w XIX wieku, powierzchnia 0,52 hektara, zdewastowany, zachowanych około 50 nagrobków, najstarszy z 1881 roku.

OTWOCK    
Synagoga, ul. Kupiecka (dawniej Aleksandra)
Pierwsza bóżnica murowana.

Synagoga
Bóżnica Goldbergów, wzniesiona w 1927 roku według projektu Eugenii Jabłońskiej. Zniszczona w czasie II wojny.

Synagoga, ul. Wąska 30
Wzniesiona w 1928 roku według projektu Marcina Weinfelda. Zniszczona w czasie II wojny.

Synagoga, ul. Górna 6
Dawna bóżnica przebudowana po II wojnie na łaźnię. Obecnie w stanie ruiny, bez dachu, resztki ścian. Obok znajduje się budynek dawnej mykwy.

*

Na terenie Otwocka istniała też tak zwana mała synagoga, w której zbierali się Żydzi nie należący do ruchu chasydzkiego bądź jego przeciwnicy.

*

Poza synagogami w Otwocku mieściło się przynajmniej 5 skromnych domów modlitwy, między innymi na terenie sanatorium Towarzystwa Przeciwgruźliczego "Brius"

Cmentarz, dojście od ul. Andriollego, przed Domem Pomocy Społecznej skręcić w prawo w ul. Hrabiego. Cmentarz przy leśnej drodze - w zaroślach i w lesie. Od strony Karczewa dojście Czerwoną Drogą. Cmentarz został niedawno uporządkowany przez lokalnych społeczników.

Pomnik, ul. Reymonta
Obelisk z napisem: "Miejsce straceń 5000 Żydów, którzy w dniu 19.VIII.1942 r. zginęli z rąk hitlerowskich ludobójców. Cześć ich pamięci". Według dokumentów egzekucje około 1500 Żydów z otwockiego getta odbywały się od 19 do 30 sierpnia 1942 roku.

*

   Początek napływu ludności żydowskiej do Otwocka datuje się na koniec XIX wieku. Nie było tu ograniczeń w zamieszkiwaniu i nabywaniu nieruchomości przez Żydów. Pierwotnie miejscowi Żydzi należeli do gminy wyznaniowej w Karczewie, usamodzielnili się w 1916 roku. Swoją siedzibę miał tu cadyk Symcha Bunem Kalisz. Aktywnie rozwijało się szkolnictwo żydowskie: Talmud-Tora, cheder zreformowany, a także szkoły, w których uczyła się wspólnie młodzież polska i żydowska. W 1939 roku mieszkało 14 tys. Żydów (75% ludności).

* * *

   Nieodłączną częścią życia warszawskich Żydów były coroczne wyjazdy koleją do podwarszawskich miejscowości, takich jak Wawer, Międzylesie (Kaczy Dół), Miedzeszyn, Falenica, Józefów, Świder, Otwock i Śródborów. Na początku sezonu letniskowego do miejscowości na trasie otwockiej zjeżdżały całe rzesze uboższych Żydów warszawskich. Zwożono niezbędny sprzęt kuchenny, pościel i składane meble. Wiele rodzin miało na przykład w Śródborowie swoich krewnych. U nich pozostawiano często na zimę meble i wyposażenie, zamknięte w izbach nie używanych w chłodnych porach roku. Dla klienteli wyznania mojżeszowego prowadzono pensjonaty z kuchnią koszerną. Najbardziej znane były pensjonaty Reginy Kaufman, Belli Frucht i Frydy Mincberg. Warszawskie żydowskie organizacje opiekuńcze i filantropijne prowadziły w okolicy Otwocka kolonie letnie dla dzieci, sanatoria dla młodzieży chorej na gruźlicę a także ośrodki wypoczynkowe. Jedną z takich organizacji był "Centos". Towarzystwo Opieki nad Umysłowo Chorymi Żydami utrzymywało w Otwocku sanatoria "Zofiówkę" i "Epsztajnówkę". W "Zofiówce" do tej pory znajduje się szpital dla umysłowo chorych.
     Dramatycznie potoczyły się losy Żydów z Otwocka i okolic podczas ostatniej wojny. W październiku 1939 roku hitlerowcy spalili synagogi. W lecie 1940 kilkuset młodych mężczyzn wywieźli do obozu pracy przymusowej w Tyszowcach. W 1941 roku utworzyli zamknięte getto. Dnia 19 sierpnia getto zostaje okrążone. Wpierw wyprowadzają wszystkich chorych Żydów ze szpitali i sanatoriów i zabijają ich na miejscu. 7 tys. Żydów wpędzono do bydlęcych wagonów, bez jedzenia i picia, w straszliwej ciasnocie i skierowano do Treblinki. Duża ilość tych nieszczęśliwców zmarła w czasie podróży. W kilka dni później mordercy z SS wyciągnęli ze schronów dalsze trzy tysiące Żydów. Jeszcze przez kilka tygodni trwały egzekucje. Okupant zostawił przy życiu w Otwocku kilku członków Judenratu i żydowskiej służby porządkowej, których po krótkim czasie również wysłano do obozów w Wilanowie i Piekiełku.

PALMIRY
Cmentarz
Na cmentarzu - mauzoleum ofiar masowych egzekucji i dokonywanych przez Niemców w czasie okupacji w lasach Puszczy Kampinoskiej, na grobach zamordowanych Żydów nagrobki w kształcie macew.

PIASECZNO
Synagoga
Istniała do 1978 roku. Została rozebrana w ramach prac porządkowych zgodnie z decyzją ówczesnych władz miejskich. Pozostał sąsiedni budynek mykwy, w którym mieści się obecnie kawiarnia internetowa.

Cmentarz, ul. Tuwima
Założony w 1868 roku, powierzchnia 0,24 hektara, resztki ogrodzenia z siatki, zdewastowany, zachowanych 15 nagrobków, najstarszy z 1881 roku; pomnik-obelisk z napisem: "Tu w latach 1942-1944 hitlerowcy dokonali zbrodni na ponad 600 obywatelach polskich narodowości polskiej i żydowskiej".

* * *

Większość mieszkańców miasteczka do wybuchu II wojny światowej stanowili Żydzi. Z Piaseczna pochodził słynny rabin Kelman Szapiro.

PRUSZKÓW    
Cmentarz, ul. Lipowa 50, na granicy z Komorowem
Założony w XIX wieku, powierzchnia 0,1 hektara, ogrodzony murem z cegły, zachowanych około 200 nagrobków, najstarszy z 1905 roku. Tablica informująca o renowacji domu pogrzebowego przy współudziale Niemców; co roku od kilku lat na dwa tygodnie przyjeżdzają z Niemiec uczniowie szkół zawodowych z okolic Esslingen, m.in. porządkują cmentarz.

RADZYMIN    
Cmentarz, ul. Hibnera
Powierzchnia 1,8 hektara, nie ogrodzony, zdewastowany, nie ma nagrobków. W czasie II wojny światowej Niemcy rozstrzelali tu część Żydów mieszkających w getcie. Obecnie teren cmentarza jest przekształcony w park. Na miejscu spoczynku jednego z dawnych mieszkańców Żydzi z zagranicy zbudowali pomnik i umieścili tablicę pamiątkową.

Tablica pamiątkowa
Wmurowana w 1991 roku przez Towarzystwo Przyjaciół Radzymina na budynku, w którym mieszkał Isaac Singer.

Szkoła Podstawowa nr 1
Tutaj w jednym budynku istniały dwie szkoły, dla dzieci żydowskich i dla dzieci polskich.

Budynek dworca kolei wąskotorowej
Wmurowana jest tu tablica przypominająca, że w 1909 roku została oddana do użytku kolej wąskotorowa na trasie Warszawa - Radzymin. Jest to pierwsze regulalne połączenie ze stolicą. Twórcą tak zwanej "ciuchci", która dotrwała do początku lat 70., był Żyd.

* * *

Żydzi w Radzyminie mieszkali już w XVII wieku. W 1775 roku wzmiankowano o 48 żydowskich mieszkańcach. W 1827 roku mieszkało tu 432 Żydów, w 1840 roku ukończono budowę synagogi. W 1856 roku było już 1278 Żydów (70% ludności miasteczka), czynna była jeszywa. Wielu zwolenników miał tu chasydyzm, głównie za sprawą słynnego cadyka Jakowa Arie Gutermana. W 1910 roku powstało stowarzyszenie Linas Chacedek. W Radzyminie w latach 1907 - 1908 mieszkał Isaac Bashevis Singer - najwybitniejszy pisarz tworzący w języku jidysz, laureat literackiej Nagrody Nobla. W kilku swoich utworach wraca do Radzymina i wiernie oddaje jego klimat. Najbardziej charakterystycznym tego przykładem jest powieść "Urząd mojego ojca". W 1921 roku było 2209 Żydów, a tuż przed wybuchem wojny - około 3900. Na terenie miasta fuunkcjonowały trzy bóżnice, jesziwa i cheder. Działały partie polityczne takie jak Związek Syjonistyczny i Bund. Ludność żydowska zajmowała się głównie handlem, rzemiosłem, byli również drobni przedsiębiorcy, kształtowała się też żydowska inteligencja. Przedstawiciele ludności żydowskiej wchodzili w skład rady miejskiej, a młodzież żydowska uczęszczała do szkoły podstawowej obok młodzieży polskiej.
     W dniu 3 października 1942 roku Niemcy zlikwidowali tutejsze getto i wywieźli całą ludność żydowską do obozu zagłady w Treblince. Obóz przeżyło około 40 osób.

SEROCK
Cmentarz
Zdewastowany i zniszczony; byłe lokalne władze wybudowały na miejscu cmentarza ośrodek wczasowy. Na jego terenie znajduje się kilka macew ułożonych w jednym miejscu i tablica informująca, że na tym terenie istniał cmentarz żydowski.

ZAKROCZYM
Cmentarz
Nie ogrodzony, powierzchnia 3 hektary, zdewastowany, nie ma nagrobków.

UWAGA !!!
Część zamieszczonych tu informacji może być nieaktualna !
Jeśli uznasz, że czegoś tu brakuje - Napisz !

          Źródła:

  • Eleonora Bergman, Jan Jagielski "Zachowane synagogi i domy modlitwy w Polsce" Warszawa 1996
  • Przemysław Burchard "Pamiątki i zabytki kultury żydowskiej w Polsce" 1990
  • Jan Jagielski "Cmentarze żydowskie w Polsce" Studia z dziejów Żydów w Polsce T.1, ŻIH Warszawa 1995
  • Jakub Ożarowski "Warszawscy Żydzi i Otwocki "Świdermajer" Słowo Żydowskie 8.09.1995
  • Ryszard Wasita "Pomnik dla Żegoty" Słowo Żydowskie 20.10.1995
  • Włodzimierz Susid "Pomnik Szmula Zygielbojma odsłonięto w Warszawie" Słowo Żydowskie 8.08.1997
  • Hanna B. Katz "Cmentarz Żydowski w Warszawie" Słowo Żydowskie15-29.11.1996
  • Paweł Fijałkowski, Stefan Rakowski " Żydzi na ziemiach polskich" Warszawa 1992
  • Janusz Sujecki "Wyburzanie historii" Słowo Żydowskie 30.10.1998
  • Janusz Sujecki "Prawo kilofa" Słowo Żydowskie 1-15.05.1998
  • Janusz Sujecki "Uratowany i zapomniany ?" Słowo Żydowskie 15-29 grudnia 2000
  • Marian Fuks "Warszawskie domy modlitwy" Kalendarz Żydowski-Almanach 5754
  • Marian Fuks "Chasydyzm - ruchoma ojczyzna Żydów" Almanach Żydowski 5757
  • Marian Fuks "Żydzi w Katyniu" Słowo Żydowskie 21.04.1995
  • Maria Sikorska "Działalność Fundacji Rodziny Nissenbaumów w zakresie odbudowy i porządkowania cmentarzy żydowskich w Polsce" red. Jerzy Woronczak Wrocław 1995
  • Jan Jagielski "I pokój stanie się działem sprawiedliwości" Kalendarz Żydowski-Almanach 5752
  • Abraham Kwaterko "Gdy naziści niszczyli żydowsko-polskie miasteczka" Kalendarz Żydowski-Almanach 5750
  • Karol Mórawski "Kartki z dziejów Żydów warszawskich" Warszawa 1993
  • Irena Bracławska "Należy mieć nadzieję, że ten czas się nie powtórzy" Słowo Żydowskie 4.5.2001
  • Patryk Kaźmierczak "Zapomniani sąsiedzi z Otwocka i okolic" Słowo Żydowskie 24.08.2001
  • Tomasz Urzykowski "Porządkowanie cmentarza żydowskiego w Karczewie" Gazeta Wyborcza 26-05-02
  • Ryszard Wasita "Śladami życia, śmierci i pamięci" Słowo Żydowskie 5-19.04.2002
  • Michał Bilewicz, Jarosław Lubiak "Czytanie Pragi" Słowo Żydowskie 6-20.09.2002
  • Michał Bilewicz "Cmentarze wrócone pamięci" Słowo Żydowskie 1-29.11.2002
  • Tomasz Urzykowski "Kamień węgielny pod pomnik Korczaka" Gazeta Wyborcza 20.09.2003
  • Marzena Wójcik "Żydowskie ślady w Radzyminie" Słowo Żydowskie 5-19.09.2003


Podziękowania dla Pana Jana Pełczyńskiego za informacje z Serocka

***

Podziękowania dla Bartka Choroszewskiego za informacje
z Otwocka, Pruszkowa, Grodziska Mazowieckiego