ΘΕΟΣ ΚΑΙ ΦΙΛΟΣΟΦΙΑ
Μερικοί φιλόσοφοι απόφυγαν τη
μονομέρεια του υλισμού και του ιδεαλισμού και θελήσανε να δώσουν μία ουδέτερη
λύση, αναγνωρίζοντας προηγουμένως τη μονομέρειά τους
ή οδηγήθηκαν σε μία τέτοια λύση. Είναι αξιοπρόσεκτες οι απλές προσεγγίσεις των
αρχαίων Ελλήνων
υλοζωιστών φιλοσόφων, οι οποίοι δεν επηρεάστηκαν από τις
αντιπαραθέσεις που ακολούθησαν αποσαφηνισμένες και με
συγκεντρωμένο περισσότερο υλικό. Γενικά, οι πανθεϊστικές θεωρίες πλησίαζαν
περισσότερο σε μία τέτοια ουδέτερη λύση. Όμως τα λάθη τους, η δυσκολία να
εξηγήσουν τη σχέση και τη διαφορά ανάμεσα στην ύλη και στη διάνοια και με τρόπο
που να επαληθεύεται στην εμπειρία, τις έκαναν να μοιάζουν σαν παρεκκλίσεις των
δύο βασικών αντίθετων κατευθύνσεων ή σαν το κοινό όριο για το πέρασμα από τον
ιδεαλισμό στον υλισμό και αντιστρόφως.
Ο Αριστοτέλης ο Σταγειρίτης
(384-322 π.Χ.) προσέγγισε στη λύση του προβλήματος για τη σχέση της
διάνοιας-ζωής με την ύλη και για την προτεραιότητά τους, ανακαλύπτοντας τις
πρώτες γενικότερες έννοιες και στοχαζόμενος πολύ απλά πάνω στην εμπειρία,
αξιοποιώντας την ανακάλυψή του. Εύστοχα, είχε
διαπιστώσει σαν βασικά κοινά στοιχεία των πραγμάτων την ύλη και τη μορφή. Αν και
νοούσε την ύλη αφηρημένα και δεν είχε εξηγήσει την άμεση σχέση της με τη μορφή,
με συνέπεια να θεωρούνται αυτά καθαυτά σαν τελείως διαφορετικά και αντίθετα.
Όταν αρχίζει να υπάρχει ένα πράγμα, πρέπει να αρχίσει με κάτι και όχι από το
μηδέν. Έτσι εξήγησε ότι η ύλη είναι αυτό το κοινό μέσο έναρξης και συνεπώς η
δυνατότητα του πράγματος, όχι το ίδιο το πράγμα, γιατί λείπει η μορφή. Λείπει
αυτό που στη φιλοσοφία του
Πλάτωνα ήταν έξω από τον αισθητό κόσμο, οι ιδέες, τα αιώνα αρχέτυπα των
αισθητών. Δεν μπορούσε ούτε εκείνος ο τόσο προσεκτικός και εμπειρικός να
διανοηθεί ότι η ύλη από μόνη της, αυτό το μέσο-αρχή, δηλαδή αυτή η έλλειψη
πραγματικότητας μπορεί να γίνει από το μηδέν κάτι που δεν ήταν προηγουμένως.
Έπρεπε να «μην είναι» σχετικά, με άλλα λόγια να είναι μία πρώτη
πραγματικότητα σχετικά με την τελειωμένη.
Η μορφή (ή η ποιότητα) είναι η
πραγματοποίηση αυτής της δυνατότητας ύπαρξης των πραγμάτων, η οποία γίνεται από
μία διαρκώς ενεργή αρχή «το πρώτο κινούν». Η πρώτη αιτία πραγματοποιεί διαρκώς
και ταυτόχρονα όλες τις δυνατότητες, ενώ η ίδια δεν είναι μία δυνατότητα και δε
συνδέεται με την ύλη. Η τοποθέτηση της πρώτης αιτίας έξω από κάθε υλικότητα
είναι η συνέπεια της άγνοιας για την άμεση σχέση ανάμεσα στην ύλη και στη μορφή.
Ωστόσο, όπως διαπίστωσε ο Αριστοτέλης, η ύλη και η μορφή βρίσκονται
πάντοτε μαζί στην πραγματικότητα. Κάθε πράγμα είναι ένας συνδυασμός αυτών των
δύο βασικών στοιχείων και όταν το πράγμα δεν υπάρχει, τότε παύει να υπάρχει
αυτός ο συνδυασμός, όχι η ύλη και η μορφή, που αποτελούν αιτίες ή στοιχεία της
ουσίας.
Αξιοπρόσεκτες προσεγγίσεις στα
βασικά ζητήματα της φιλοσοφίας και σε πανθεϊστικές θέσεις διαπιστώνονται στους
ονομαζόμενους στωικούς φιλόσοφους, στο Ζήνωνα από το Κίτιο της
Κύπρου (333-262 π.Χ.), τον ιδρυτή της στωικής σχολής, στον Κλεάνθη (περ.
331-232 π.Χ.), στο Χρύσιππο από τους Σόλους της Κιλικίας (281/277-208/205
π.Χ.), στον Παναίτιο το Ρόδιο (περ. 185-109 π.Χ.) και στον Ποσειδώνιο
από την Απάμεια της Συρίας (περ. 135-51/50 π.Χ.).
Σε νεότερους χρόνους, ο
Ιωάννης Σκώτος Εριγένης (Johan-nes Scotus Eriugena 810-877) ταύτιζε το Θεό
με το Σύμπαν στην πρώτη στιγμή της ύπαρξής του, μετά από την οποία ακολουθεί μία
εξέλιξη κυκλική και αναδημιουργείται από τον εαυτό του. Από μία τέτοια
πανθεϊστική θεώρηση η πρωταρχική και άμεση αιτία της ύπαρξης του Σύμπαντος
αναγνωρίζεται στο ίδιο το Σύμπαν, όχι έξω από αυτό ούτε σε μία αφηρημένη
ποιότητα πραγμάτων, χωρίς να δημιουργείται ζήτημα αμφισβήτησης της κοινής
εμπειρικής διαπίστωσης της εξέλιξής του. Ωστόσο δεν εξηγείται επαρκώς η εξέλιξή
του και αποκρύπτεται το πρόβλημα της ουσίας. Γιατί, όπως έχουμε πει, ένα άμεσο
αυτοτελές πράγμα δεν μπορεί να γίνεται σαν ένα μέρος, ν’ αλλάξει και να
προσδιορίσει έμμεσα ή εκ των υστέρων μία πολλαπλότητα άλλων πραγμάτων σε
«εξωτερικές» στιγμές.
Πανθεϊστικά σημάδια υπάρχουν και
στα έργα πολλών εκπροσώπων του ανατολικού αριστοτελισμού, όπως του Αλ Φαραμπί
(870-950, Φαραμπί = «Δεύτερος διδάσκαλος»), ο οποίος θεωρείται ο βασικός
εκπρόσωπος του αριστοτελισμού στην Ανατολή των μεσαιωνικών χρόνων και συνδυάζει
απόψεις της νεοπλατωνικής διδασκαλίας. Μερικοί άλλοι
αριστοτελικοί της Ανατολής, από τους πιο γνωστούς είναι ο Ιμπν Σίνα
(λατ. Avicenna 980-1037), ο Ιμπν Μπάτζα (λατ. Avempace τέλος 11ου-1139),
ο Ιμπν Ρουσντ (λατ. Averroes 1126-1198). Ένας ακόμα γνωστός Άραβας
φιλόσοφος με μερικές προδρομικές πανθεϊστικές απόψεις είναι ο Ιμπν Αλ -
Αραμπί (1165-1240) και όσο ψάχνουμε βρίσκουμε πολλούς άλλους λιγότερο ή
περισσότερο γνωστούς.
