|
Pêwendî
di navbera Kurd û Sumeriyan de
Dr. Khalid
Hamza
Sala 1973-an
li Kurdistanê ez li pola 10-an de bûm. Mamosteyekî me yê ereb hebû, em
hînî perwerdeya polîtîk dikirin. Rojekê mijareke me li ser tevgerên
cûdaxwazan li erebistanê hebû. Mebesta mamoste tevgerên ku azadiya xwe ji
Ereban dixwazin; wek Kurdan û tevgera gelerî ya Baþûra Sûdanê. Mamoste ev
tevgera bi împiryalîzmê, sionîzmê û dijminên Ereban re girê didan. Yanê,
her kesê ku mafê xwe ji Ereban bixwaze, bê guman dijmine! Mamoste bi
þêweyekî nasiyonalist (nijatperest) û dilekî reþ êrîþî tevgera azadîxwaz
li Baþûrê Kurdistanê dikir. Peyvên gelek ne baþ li ser dîrok û zimanê
kurdî dikirin û digot: "Kurd koçer in, welatê wan yê taybet tune ye, wek
qereçiyan in her roj li derekê ne. Her êleke (eþîr) Kurdan zimanekî wan î
taybet heye, loma jî ji hevûdû tênagihên, dijminên me wan bi kar tînin ji
bo perçekirina welatê me... û hwd." Mamoste helbet mirovê rêjîmê bû û ji
ber hindê piþta wî xurt bû. Lê em xortên kurda ku sêçarîka (3/4) polê ji
me bûn wek þêra li hember wî rawestan û hindikekek ma ku me wî bixware.
Mamosteyê me têgihîþt ku problêm ewê mezintir bibe, ji ber vê yekê dixwest
dawî li dersê bîne, lê bi herhal min bi baweriyekî pir mezin û bi hêmenî
ji wî re got: "Hûn dîrokê li ser kêfa xwe dinvîsînin, lê bizanibe ku vî
xakî êg hûn têde cîwar bûne ev xaka bav û kalên me yên Sumeriyane û ewê
rojekê were ku ev rastiyê ronî û zelal bibe". Bê guman ez ta roja îrojî li
ser vê baweryê de me, ku ew sumeriyên kevnar bav û kalên me yên kurdane.
Ji ber ku, nakeve serê dînan jî ku miletekî wek miletê kurd yê bê keyan û
desthelat ku bi sedan sal bin destî, tevkujî, qir kirin, malwêran kirin û
sirgûn kirin ji aliyê miletên her yê hov û dil reþ, bê kultûr û nezan,
nasyonalist û kevneperest ve dîtibe û ta nûke jî asîmile ne biye. Zimanekî
dewlemend, kultur û folklorekî zengîn ser dirêjiya hezar salan parasti be.
Hîç nakeve serê nezanan jî ku miletekî hejmara wî nêzîkî 40 mîlyonî be ku
wek zîpik û baranê ji ezmanan barî be, yan wek ceh û gênim ji bin axê
derketi be.
Sumerî Kî
ne?
Sumer,
kevintirîn sîvîlizeye (þaristanî) yê cîhanê ye. Nêzîka 5000 sal bz ( Berî
Zayînê) li baþûrê Mêzopotamiyayê di nav çemên Dicle û Ferat li baþûrê
Iraqê iro de dîroka Sumeriyan dest pê dike. Di vê herêmê de sumerî
þaristaniyeke pir pêþketî û bi nav deng ava kiribûn. Ango bandora wê
þaristaniyê li ser hemû aliyên jiyana rojavayê Asya yên olî, civakî,
zanistî, çandî, kultûrî û cotyarî hebû. Bi taybetî bandorên olî ku ta roja
iro di Tewrat, Bîbil û Quranê de diyarin. Hêjaye gotinê ye ku sumerî
çêkerên yekemîn tîpên nivîsandinê di dîroka mirovatiyê dene ku bi tîpên
mîxî tên naskirin. Tîpên Sumeriyan yên mîxî bingeha komunîksiyonê
(ragihandin) li seran sera Rojhilata Navîn serdirêjye ya 2000 sal bûn.
Sala 2370 bz, sumer hat dagîrkirin ji aliyê miletên samî ve bi seroktiya
Sergonê Agadî(akadî) kû bav û kalên aþûrî û babilî ne. Sala 2000 bz
dewleta Sumeriyan hat rûxandin bi destê Amoriyan (Samî). Piþtî vê kurte
informasiyonê li ser sumer û sumerêyan, gelek pirsiyar tên bîra mirov,
pirsên ku ta roja iro nehatine þirûve kirin wek:
1. Ma çi bi
serê sumeriyan hat piþtî rûxandina Sumer, gelo tev hatin kuþtin, asîmile
bûn, wenda bûn?
2. Heger ew
gelên kevnar wek Aþûrî û Faris ku ta roja îro xwe parastine, çime Sumerî
wenda bûn?
3. Gelek
dîrok, antropologîk, êtnîk nas dibêjin ku kurd bi hezar salan li
Mêzopotamiye dijîn, ma dûre ku kurd neviyên Sumeriyan bin?
Gelo bi
rastî jî ma tiþtekî me yê kurdan û ya sumeriyan dighên hev?.
Dîrokvanekî
kurd, Murþidê Yûsif (MY) di pirtûkeka xwe ya taze de ku di sala 1999
hatiye çap kirin bersiva vê pirsê dide. M.Yûsif ji rojava Kurdistanê,
xwendina xwe ya bilind li ûnivêrsitêta Þamê li fakulteye dîroknasiyê
qedandiye. Navê pirtûka wî: "Dûmûzî (Tawûsê melek) – Lêgerîn li ser koka
ola Kurdan yê kevin" e.
Birastî jî
ez dixwazim ji xwendevanên kovara VEGER-ê yên hêja re li ser vê pirtûkê
biaxivim, ji ber pir tiþtên balkêþ û bi nirx liser têkiliyên Kurd û
Sumeriyan têde hene. Di vê pirtûkê de nivîskar hewil dide bi zanistî,
objêktiv û mêtodîk pêwendiyên olî û zimanî di nav Kurd û sumeriyan de
xwiye bike. Li ser sedema nivîsandina vê pirtûkê mamoste M.Y awha dibêje:
"Gelek nivîskar û lêkolînvan li ser peydebûn, nimêj û baweriyên Êzîdîtiyê
rawestane, pir westiyane ji bo diyarkirina cî û dîroka wê li ser nexþa
olan yên kevin de, hindikji aliyên wê yên veþartî þirûve kirine.Li pêþ
jimarekî mezin ji lêgerînan û lêkolînên bi texmîn û cure bi cure, çewt û
ne rast jî,min pêwîst dît ku lêkolînekê bi zanistî, objêktîv û bi pilan li
ser koka ola kurdan bigiþtî û bi taybet yê êzîdî û pêþketina wê li ser
pêvajoya dîrokê amade bikim". Belam mamosta gelek çetinayî dît jibo peyda
kirine çavkaniyeka bingeh jibo lêkolîna xwe li nav deryayekê ji çavkaniyan
yên liser Kurdistan û Mêzopotamiye yê, wek ku mirovek li derziyekî bigere
li nav deryayekê bi serê wî hat.Lê piþtî ku mamosteyek ji zankoya Þamê
pirtûkekê bi navê: "Temûz"- bawerî ya herhebûnê û kiras guhertinê li
hunera rojhilata kevin de" diyariye wî kiribû, deriyê ronkayiyê li pêþ wî
vebû û dilê wî hênik kir.Pirtûk yê arkiologê elemanî yê bi nav û deng
Anton Mortkarte,pir bi nirx û giran buhaye.Di vê pirtûkê de A,Mortkart li
ser baweriya xwedayê sumerî Dûmûzî dipeyîve.Mamosta M. Yûsif derheqa
pirtûka A. Mortkart awiha dibêje: "Min vê pirtûkê gelek, gelek caran xwend
û ez gîham encamekê zanistî ku Dûmûzî ( yê sumerî ) ew Tawûsê Melek ( yê
kurd ) bi xwe ye. Ku bawerî ya Dûmûzî "bawerî ya herhebûnê û kiras
guhertinê" ew bê guman, bawerî ya êzîdîtayî yê ye".M.Y bi bawere ku kurd
li ser dirêjiya ya hezar salan û bi þêwiyekî pêþketî agahdar bûn li ser
dîroka gelan yê giyanî(ruhî) û olî li rojavayê Asiya yê de ,ku kurd
gihabûn qonaxekî bilind di warê micûlên olî de. Lê bi derketina Dûmûzû,
ola kurdan giha qonaxekî hîn bilindtir.Nivîskar di vî warîde wiha dibêje:
"Bi derketina baweriya Dûmûzî (Tawûsê Melek) ya kurdi ya sumerî di salanên
3000 bz de, micûla olî ya kurdî giha qonaxa temambûnê, zanistiyê û
hostayetiyê, bi taybetî di warê koka felek, jiyan, mirin, ji dayikbûn û
çarenûsê de".
Dûmûzî Ki
ye?
Dûmûzî – ku
bi navê Dûmûzî yê þivan dihat naskirin – bixwe kiralê bajarê Uruk (3800 -
3200 bz ) ku yek ji bajarên sumeriyên kevnar bû . Xweda yê mûsim, pît û
bereketê û jiyanê, serokê PANTHEON Ê (civatgeha olî) sumeriyan bû.
Xwedayeke gerdûnî û timdijî bû -hertim kerasê xwe diguherîne- ku li hember
hêzê mirinê - mirina mirovan û siruþtê - raweste. Dûmûzî xwedayeke xakî û
bi du pesnan bû. Him xwedê û him jî mirov bû. Di nav xelkê de dijiya, li
gel wan radibû û rûdiniþt, dixwar û veduxwar.
Xelik bi
DÛMÛZÎ bawer dikirin jiber ku ewê jiyanê bide wan. Wek çawe pêxember Isa
digot: " Kî bimin bawer bikê, ewê tum bijî ".Bi nerîna nivîskar navê
Dûmûzî navek kurdiye û navê wî ji du wiþeyan hatiye ava kirin:
DUMO = TUMO
= TUM ku bi wateya tim
ZIY= JIY û
nav bi tevayî dibe TUMZIY - TIMZIY = TIMJIY. Di baweriya min de merov kane
bi þêwiyek din navê DÛMÛZÎ þirûve bike, wek nimûne wilo:
DUM =
TUM,TIM
O = EW
ZIY = JIY
TIM(TUM) EW
JIY
Bi rastî jî
nav û pesin li hev tên, ango li gor baweriyên wê demê de, Dûmûzî,
xwedayeke hertim kirasê xwe diguherand û jiyana wî bê dawî bû .Bi nerîna
mamoste navê TAWÛSÊ MELEK ê kurdî yê êzdî JÎ, ji nav û wateye DÛMÛZÎ
hatiye û awhe hatiye guhertin:" DÛMÛZÎ = TAMZIY = TAWÛSIY = TAWÛSÎ MELEK".
Hêjaye gotinê ye ,li gor gotina mamoste M.Y ku Kurd ji Tawûsê Melekre bi
kurtî dibêjin TEMO.Bê guman TEMO ji TUMO -TIMO hatiye û wek hûn dizanin
,kurt kirina navan dinav kurdan de heye û normale wek mînak: „ Dûmûziy
dibe Dûmo(Temo) , Þêxmûs dibe Þexo.û hwd „
Di dema
desthilatdariya mîrê sumerî "CÛDIYE" di dewleta "UR" ê 3 an de baweriyên
"DÛMÛZÎ" berdewam dikirin di jiyana miletê sumerîde bi seroktiya Xewda
"NÎNGYZIYDA".Ev pedþe –wek êzîdiyan dibêjin – xwedayeka kurd bû bi pesin û
nirx bû,sîmbola wî Mar bû .Di sala 2350 bz serokê PANTHEON Sumerî yê kurdî
bû.Gelek arkiolognas nizanin wateya navê NÎNGYZIYDA çiye . Hinek dibêjin
bi wateya “dara wekheviyê” ye hinek jî dibêji “dara jiyanê” ye. Lê
nivîskar, piþtî lêgerîneke dirêj giha baweriyekê ku navê wî pak kurdî ye û
"êzî" Xwedayê Kurdên êzîdî, ji navê wî Xwedayî hatiye û wiha þirove dike:
NÎN= Xwedê
bi zimanê sumerî
GY=ÊY = bi
wateye YÊ, Ê
ZIY=JIY bi
wateye JIYAN
DA= DA
NÎN ÊZÎ DA
Mamoste M.Y.
dixwaze bi vê þirûvekirinê bêje ku koka ola Kurdên êzîdî ji Xwedayê sumerî
NÎNGYZIYDA hatiye, ku êzîdî miletên wîne.
Pedþê min
ewil mîr bû
Xwedanê cêþê
kibîr bû
Bi heftî
surêd siltan ÊZÎ ray xebîr bû.
Mamoste M.Y
li se dîroka êzdîtayî yê wiha dibêje: "Êzîdîtîtayê oleka kurdî ya pir
kevne ,bê guman ne tiþteka asane ku mirov dîroka olekî temena wê nêzîkî
4000 salî be bîne bîra xwe. Lê di praktîkêde, Êzîdîtîtayê gelek peryûdan
buhirandiye û di peryûda xwe ya pêþînde di destpêka sala 2000 bz de, nimêj
ji NÎNGYZIYDA " ÊZÎ"re dikirn di çarçewa baweriyî yên "DÛMÛZÎ" –Tawûsê
melek de. Bêguman Êzîdîtîtayê wek olên din yê li Mêzopotamiyeyê ji pesnê
xwe yê gerdûnî "erdî" û jiyanî, hêdî hêdî gihan baweriyên giyanî û felekî
û baweriyên xwe bi xwedayekî bi tenê anîn. Helbet ev tu kêmanî naghîne
rûmeta baweriya ola êzîdîtayê û eve tiþteke normale di pêþketina micûlên
olîde li cem hemû miletan, wek nimûne xwedayê hîbroyan ADÛNAY bû, paþê
YEHWE.....".
Zimanê kurdî
û somerî
Zimanê
sumerî, kevintirîn zimane ku hatiye nivîsandin di dîroka mirovatiyêde,
zimanê Mêzopotamiye (Iraqê iro û herêmên cîran) ser dirêjiye ya nêzîkî
3000 sal BZ bû. Bêtirê arkiolognas û pisporê zimanan dibêjin ku zimanê
sumerî zimanekî serbixweye û nakeve girûpa ti zimanan û bi taybetî girûpa
zimanên Hindo-awropî û ne yê Samî jî. Lê mamosta M.Y bi bawere ku zimanê
kurdî û sumerî gelek nêzîkî hevin û koka wan jî yeke. Mamosta Murþid Yûsif
li ser pêwendî di nav zimanê kurdî û zimanê sumerî wakino dibêje: "Ciyê
daxe ku ta roja iro hiç lêkolîn û berhevdanîn dinav zimanê kurdî û somerî
ji aliyê arkiolocîknas û zimannasan nehatiye çêkirin. Ez bawerim ku herdû
zimanan ji kokekîne û di warê pronense , gramatîk û wate de di gelek
peyvande wek hevin. Herdû zimanan sistêmek yê gramatîkî hene ku liser
bingeha peyivgirêdanê , gotinên nuh ava bikin, yanê kû meriv peyveke
serekî (kok) bi peyvek din re girêbide,ewê wateyek nuh derkeve, wek nimûne
peyva DAR di kurdî de, heger em peyve STAN yan BESTpê girêbidin ewê
wateyek nuh bide DARstan, DARbest." Mamosta çend wiþe ji zimanê sumerî ku
li ber dest hene þirûve kiriye û di baweriya minde, bê ku nêzîka 4000
hezar sal ji dema rûxandina keyana sumeiyande bihuriye û taybetmendî yên
zimanê sumerî wê demê de ,lê gelek nêzîk bûn di nav peyvên herdû zimanan
de heye . wek mînak:
Li gor
têkstên mixî yên sumerî ku sumeriyan bi (KÊ-IN-CÎ) dihatin naskirin
KÊ = KEY
IN = ÊN
CÎ = CÎ
-
O-TENE-BIJÎTIM: Navê qehremanek yê mitoloji ya tofana sumeriye. Bi wateye
mirovê ku tenê tim dijî (Yalniz adam).
- GAL:
Kal-Mezin, mezinê malê, mezin û giring (Yaþli). [Lu gal: Kal= Yaþli]
- CIMÊ:
Kurmancîde dibêjin DIYAMIN û CAMIN yan bi kurtî CAMI (Annam)
- CIN: ÇWÎN,
ÇIN. Lê di mîtolociykê sumerî de ku roviyek û jina xwe bûn, dema kûçik
êrîþî wan kirin, rovî ji jina xwere dibêje ( Çimê timal) Bi wateye ( EMÊ
ÇIN MAL).
- CEH:
CEH-CE (Arpa) [Þe]
- XU: Bi
wateye xuwarin, emdibêjin BI-XU, DI-XU..û hwd (Yemek)
- GIR: GIR
[Gir: Agir =Ateþ]
- LO: LO .Bi
kurmancî LO û LÊ [Lû: Lo=Adam]
- NENDA: Bi
wateye xuwarinê NAN DA (Yemek verdî)
- KALO:
Helbestvan, mirovê ku qewla (qewal) û nimêje dixwîne,mirovê mezin. Li gor
M:Y ku (Qewal) di ola êzîdîde ji (KALO) yê sumerî hatiye. Dibe jî ku awhe
hatiye guhertin (KALO=QALO=QEWALO=QEWAL)
- RA: RA .Bi
kurdî dibêjin (JI-BOTN -RA) bi sumerî (LOGAL-BI-RA)
- GU: GA .Bi
kurdî dibêjin (GU-LIK) (Okuz-Buzagi) [Gu-d: Ga =Sigir]
- MI: MÊ
- A DAN:
DAN. Em dibêjin (DAN Ê ÊVARÊ YAN DAN Ê NIVRO) (Ogun)
- ARA: HÊRA
.Hinek kurd ji ard (arvan) re dibêjin (AR)(Un)
- BAR: PAR
(Pay)
- DAR:
DAR-TEXT (Tahta)
- KÊÞÎ:
KÎR.LÊ bi kurdî em dibêjin (HESPÊ KÊÞÎ)(Aygir)
- TARÎ:
TARÎ. Bi sumerî dibêjin (ARÎSTA TARÎ) ku bi kurdî dibe (ERDÊ TARÎ)(Koyu)
- UDUN: ATON
(Ocak)
- NEMIR:
NEMÊR.Bi wateye xesandî(Kisirlaþtirma)
- SAR
KIÞATÎ: SERGIÞATÎ
- GUR: GOR,
MEZEL (Mezar)
- TENE:
TENE-TENÊ. Bi sumerî ji mirovekre dibêjin (EME TENE) bi wateye ku mirovekî
yek bi tenêye, wek wî tuneye( Yalniz)
- ALAMAT:
ALAMAT. Wek þikefta alamata. Þikefteka ku wêne liser tatan hatine neqiþ
kirin. (Îþaret, heykel)
- INÞÊ: KER.
Bi kurdî em ji ker re dibêjin ( HOÞÊ)(Eþek)
- A: AV, AW
(Su)
- A-GAR:
AVGÊR. Korta avê (Gol)
- ABANNA:
HAWIN. Tiþtek ji teixt yan jî ji hesine ku mirov bîber, gejnij û hwd têde
hur dike.
- UHULU:
XWELÎ (Toprak)
- ARA HÛR:
HÛR HÊRANDIN, ARDA HÛR HÊRANDÎ ( Ufalamak-egirmek)
- HAR AÞ:
DESTAR, AÞ HÊRÎN (El degirmeni)
- MAHAL:
MOXIL, BÊJING (Elek
-DUMU =
KEÇ,ZAR
-
DUMU-BISAN: DIBÎSTAN (Okul)
- DOB: DEB
- MAK:MAK,
DAYIK (Anne)
- KÊSIK:
QÎZIK, KEÇ (Kiz)
-AKA =
AKA,DIKE
-UTU
=HETAW.ROJ
Di warê
zimanê sumerî de, mamoste Selahaddîn Mihotulî di pirtûka xwede "Arya
Uygarliklarindan Kurtlere" jî çend wiþe yên sumerî ku nîzîkî zimanê kurdî
þirûve kiriye . Ez dixwazim van wiþeyan, ji bo xwedevanên Vegrê yên birêz
re binvîsînim jibo bêtir aga bin li ser nêzîkbûna zimanê kurdî u sumerî.
Wiþeyên
mamoste Selahaddîn ev in:
- [Gala:
Galîn = Þarki soylemek]
- [Ganaî:
Gelî = Vadî]
- [Gîg:
Genim = Bugday]
- [Gu-mu-þe:
Gameþ = Manda]
- [Gîþþatu:
Gîþtî = Hepsî]
- [Kun: Kun=
Delîk]
- [Maraþu:
Marazîn-merez = Hastalanmak]
- [Pa: Per,
bask= Kanat]
- [Sa: Sor
=Kirmizi]
- [Sag: Ser
=Baþ]
- [Þe-bar:
Çevder= Çavdar]
- [Þe-g:
Jekirin= Kesmek]
- [Tag:
Telaq= Boþanma]
- [Zu:
Zanîn= Bîlmek]
-
[Dur-ri-þe: Dirêjî= Devamli, uzanti-
- [Ba]: Ba
(Esmek)
Dijminên me
bi her þêwiyek, bi hemû hêzên xwe dixwazin xaka kal û bavên me yên sumerî,
dûroka me ji me bistînin. Hezar nav li me dikin, carek em dibin ereb,
carek turk, carek faris.Carek dibêjin em qereçin, koçerin ji bin erdê
derketine.
Gelek tiþtên
balkêþ di dîroka Mêzopotamye yê hene, heger pisporan bi logik objiktîvî pê
micûl bibin, ez bawerim ewê gelek girêkan di diroka kurdan de hal dibe. Li
ser dîroka Sumeran li Mezopotamye yê de, Dîrokvan Fadil Abdul Wahid ku
mamoste yê sumerînasiyê di zanko ya Bexdayê ye dibêje:" Bêguman,Sumerî
neviyên miletên kevnar yên berî zayînê yên Mezopotamyanin ku ji bakur
barkirine baþûr.M.Y dibeje: "Piþtî lêkolîn û lêgerînan ez gîham encamekê
ku Li bakura Mêzopoyamya yê û li ser dirêjya ya heza salan ti milet cîwar
ne bûye xêncî miletê Kurd. Wek nimûne, ev têkistê sumerî: UMA-DA-KAR-DA yê
2000 hezar salî bz li ser mêridiwana perestgehekî sumerî hatibû
dîtin.Arkiyolognas (H.K DRIVER) dibêje ku ev welatê Kardo yê sumerî ye, ku
li baþûrê gola Wanê ye. (STRABON) li ser miletê vê derê gotiye ku Kardoxî
ne û welatê wan li rojhilata Dicle û li Torosê ye, ku çiyayê wan bi çiyayê
Kurdistan tên naskirin.
Bê guman ev
karê mezin ku mamosta Murþid Yûsif pê rabûye û têde gelek westiyaye,
kareke pîroze û bi nrxe, hêvîdarim ku awê bibe bingehek ji bo hemû
pisporan jibo lêkolîn û lêgerînên tazetir li ser diroka me yê wendayî, ku
dijmin bi dara zorê ji me distîne.
Stockholm,
21.05.2002
|
