[กลับหน้าแรก]

เครื่องดนตรีไทยมี 4 ประเภท

4.2 เครื่องเป่าที่ไม่มีลิ้น ได้แก่ ขลุ่ยต่าง ๆ


ขลุ่ยเมือง(ภาคเหนือ)  ในการบรรเลงขลุ่ยร่วมกับกับวงดนตรีพื้นเมืองนั้น มักใช้ขลุ่ยหลิบ หรือขลุ่ยพื้นเมือง หรือขลุ่ยที่มีระดับเสียงสูงกว่าขลุ่ยเพียงออ เพื่อให้ได้เสียงที่ตัดกันของเสียงสะล้อ และซึงการเป่าขลุ่ยพื้นเมืองมักมีลูกเล่นที่แพรวพราว ถ้านับเป็นโน๊ตที่จะมีโน๊ตหลายตัวในหนึ่งห้องแต่ก็เป่าได้แต่ผู้ที่ชำนาญแล้ว สำหรับผู้ที่เริ่มเป่าใหม่ ๆ จะเป่าแบบง่าย ๆ ตามทำนองหรือคลอดตามเพลงที่บรรเลงร่วมกัน ก็ได้ พอฝึกเป่าบ่อย ๆ ความชำนาญก็จะเพิ่มขึ้นเรื่อย ๆ ขลุ่ยพื้นเมืองทำจากท่อพลาสติก, ไผ่รวก หรือประเภทไม้เนื้อแข็งก็ได้ (ต่อ ขวามือ -->>  )	ขลุ่ยพื้นเมืองเท่าที่พบมีสองชนิดคือ แบบรูเสียง ๗ รู และรูเสียง ๖ รู แต่แบบ รูเสียง ๖ รู ไม่ค่อยเป็นที่นิยม( ที่ลำปางมีพ่ออุ้ยอ้วน นามสกุล แปงป้อ บ้านเลขที่ ๘๗หมู่ ๗ ต. ดอนไฟ อ. แม่ทะ จ. ลำปาง อายุประมาณเก้าสิบกว่าปี ปัจจุบันยังทำขลุ่ย ๖ รูนี้อยู่ พ่ออุ้ยอ้วนบอกเคยเห็น และหัดทำมาแต่เด็ก ๆ แล้ว ) ขลุ่ยพื้นเมืองมีทั้งขนาดเสียงเท่าขลุ่ยหลิบ และขนาดเสียงต่ำกว่าขลุ่ยหลิบหนึ่งเสียง ขลุ่ยพื้นเมืองแตกต่างจากขลุ่ยหลิบคือ ขลุ่ยพื้นเมือง ไม่มีรูนิ้วค้ำ ( รูนิ้วหัวแม่มือ )            ในวงดนตรีสะล้อ ซอ ซึง ขลุ่ยหลิบหรือขลุ่ยพื้นเมืองนั้นสามารถกำหนดวิธีการเทียบเสียงได้หลากหลายวิธี เช่น ปิดรูเสียงหมดเป่าเป็นเสียงฟาเสียงซอลหรือเสียงโดก็ได้  ในขั้นต้นนี้ได้กำหนดให้ขลุ่ยหลิบหรือพื้นเมืองเทียบเสียงโดยการปิดรูเสียงทั้งหมดแล้วเป่าเป็นเสียง ฟา ( ปิดรูเสียง ๖ รุ เป่าเป็นเสียงซอล ) เมื่อหัดเป่าเสียงนี้ได้คล่องดีแล้ว ควรจะหัดเป่าโดยปิดรูนิ้วทั้งหมดเป่าเป็นเสียง ซอล และฝึกหัดเป่าโดยปิดรูนิ้วทั้งหมดเป่าเป็นโด ตามแบบวิธีเป่าขลุ่ยเพียงออไปด้วย เพื่อให้สามมารถเป่าได้หลากหลายวิธี
	ขลุ่ยอู้      เป็นขลุ่ยที่มีขนาดใหญ่เกิดขึ้นสมัยต้นรัตนโกสินทร์      มีความยาวประมาณ   60  ซ.ม.    กว้าง 4  ซ.ม.      เสียงต่ำกว่าขลุ่ยเพียงออ  3  เสียง  ใช้ผสมในวงมโหรีเครื่องใหญ่และปี่พาทย์ดึกดำบรรพ์   ขลุ่ยเพียงออ   เป็นขลุ่ยหลักที่เกิดขึ้นก่อนขลุ่ยชนิดอื่นและใช้มาแต่สมัยโบราณ    มีความยาวประมาณ 45 ซ.ม.       กว้าง 2.5  ซ.ม.  ทั้งนี้ขึ้นอยู่กับขนาดของไม้ไผ่      ใช้ผสมในวงเครื่องสาย  วงมโหรีและวงปี่พาทย์ดึกดำบรรพ์                                                                                                                                          ขลุ่ยหลีบหรือขลุ่ยหลีก     เป็นขลุ่ยขนาดเล็กที่สุด  เกิดขึ้นในสมัยต้นรัตนโกสินทร์   มีความยาว  ประมาณ  25 ซ.ม. กว้างประมาณ  2  ซ.ม.   มีเสียงสูงกว่าขลุ่ยเพียงออ  3  เสียง     เป็นขลุ่ยชนิดเดียวที่เป็นเครื่องดนตรีประเภทเครื่องนำ    ใช้ผสมในวงเครื่องสายเครื่องคู่  และวงมโหรีเครื่องใหญ่
	แตรงอน (เป็นเครื่องดนตรีในพระราชพิธี) น่าจะเข้ามาก่อนสมัยกรุงศรีอยุธยา เนื่องจากแตรงอนนั้นเป็นแตรของอินเดีย ซึ่งเลียนแบบมาจากแตรเขาควาย ซึ่งในสมัยโบราณใช้เป่า เพื่อบอกเหตุร้าย,บอกเวลา,เมื่อนำมาใช้ในพระราชพิธี แตรเขาควายก็ถูกเปลี่ยนมาทำด้วยโลหะเงินเครื่องประโคมที่แสดงถึงความยิ่งใหญ่ของ พระมหากษัตริย์ที่เป็นพิธีกรรม ประกอบด้วยแตร สังข์ บัณเฑาะว์ ฆ้อง มโหระทึก ปี่ กลอง เป็นการผสมผสานระหว่างวัฒนธรรมตะวันตก และตะวันออกอย่างลงตัว
ส่วนประกอบของโหวด 1. ลูกโหวด ทำจากไม้ไผ่เฮี้ย มีลัษณะผิวบาง 2. ขี้สูด ใช้สำหรับติดลูกโหวด 3. ไม้แกนโหวด ทำจากไม้ไผ่ ใช้สำหรับการติดยึดลูกโหวด   ประเภทของโหวด                            โหวดมี 3 ประเภท คือ 1. โหวดกลม ใช้เป่าเป็นเครื่องดนตรีประกอบวงดนตรีพื้นเมืองอีสาน นิยมใช้กันมากที่สุดในปัจจุบัน 2. โหวดแกว่ง ลักษณะเหมือนโหวดกลม แต่ต่างกันตรงที่ติดหางยาว ไว้สำหรับแกว่งให้เกิดเสียง 3. โหวดแผง ใช้เป่าเหมือนโหวดกลม เทคนิคการเป่าโหวด 1. ใช้มือซ้ายหรือมือขวาจับโหวด โดยให้หัวแม่มืออยู่ที่ลูกโหวดลูกที่ 1 ลูกใหญ่ นิ้วชี้อยู่ในลูกที่ 4 2. นำหัว(ตรงขี้สูด) มาเป่าโดยเป่าลมออกให้เกิดเสียงและให้ขยับเสียงที่ชัดมากที่สุด 3. ฝึกเป่าโดยการไล่เสียงจากเสียงต่ำไปหาเสียงสูงหรือ เสียงต่ำไปหาเสียงสูง 4. ฝึกเป่าลมออกให้ยาวๆ ลายโหวดหรือทางดนตรีโหวด   ประกอบการแสดงส่วนมากเป็นลายที่แต่งขึ้นใหม่ โดยอาศัยทำนองจากลายแคน จากทำนองหมอลำ จากทำนองสรภัญญะบ้าง การเก็บรักษา ควรเก็บรักษาโหวดในที่มีอุณหภูมิต่ำ และปลอดภัยจากแมลงรบกวน ควรเก็บไว้ในกล่อง หรือ ถุงผ้า แหล่งผลิตโหวดคือ อำเภอหนองพอก อำเภอเมืองร้อยเอ็ด วิทยาลัยนาฏศิลป์ร้อยเอ็ด (ต้นตำรับในการผลิตโหวดเพื่อใช้ประกอบดนตรีและจำหน่าย)	โหวด     ประวัติความเป็นมาเดิมโหวดเป็นของเล่นของเด็กเลี้ยงควายภาคอีสานทั่วๆไป ใช้เล่นในช่วงปลาย ฤดูฝน ก่อนเก็บเกี่ยวข้าวนาปี ใช่เล่น 3 กรณี คือ 1. เป่าเล่นเพื่อประโลมใจขณะขี่หลังควาย หรือ พาควายเล็มหญ้าตามทุ่งนา 2. ใช้แกว่งหรือ เหวี่ยงเพื่อฟังเสียงด้วยการต่อหางโหวดให้ยาวแล้วเอาบ่วง 2 หัว ที่เรียกว่า “ตอง” คล้องหัวและหางโหวด แล้วแกว่งรอบศีรษะด้วยความเร็วสูง ลมปะทะรูโหวดทุกลูกพร้อมกันจะเกิดเสียงดังว่า ลาวๆ หรือ แงวๆ ฟังแล้วชวนเพลิดเพลิน ชาวไทยลาวภาคอีสานเรียกการแกว่งโหวด เช่นนี้ว่า “การแงวโหวด” 3. การโยนเล่นเป็นกีฬา เมื่อแกว่งโหวดฟังเสียงพอใจแล้วก็ปล่อยหางบ่วง ทำให้โหวดลอยโด่งขึ้นไปในอากาศเกิดเสียงดัง “โหวดๆ” หรือ “โหว่ๆ” เรียกว่าการทิ้มโหวด(ทิ้งโหวด)         จากตำนานและความเชื่อ คนโบราณภาคอีสานมีวิถีชีวิตผูกพันอยู่กับธรรมชาติ การดำรงชีวิตต้องอาศัยน้ำฝนในการปลูกข้าว เชื่อว่าพระยาแถนเป็นผู้ประทานน้ำฝน หรือทำให้ฝนหยุดตกได้ ถ้าต้องการให้ฝนหยุดก้ต้องแกว่งโหวดเพื่อเป็นสัญญาณให้พระยาแถนทราบโหวดเป็นเครื่องดนตรีของชาวอีสาน หรือของเล่นชนิดหนึ่งของชาวอีสาน ใช้แกว่งเล่น เหมือนธนู ต่อมาโหวดได้ถุกดัดแปลงเป็นเครื่องดนตรีพื้นเมืองอีสาน โหวดเกิดขึ้นในสมัยใดนั้น ยังไม่สามารถบอกได้แน่นอนหรือยืนยันได้ แต่ก็มีนิยายปรัมปรา สืบต่อกันมาดังนี้            ในสมัยก่อนพุทธกาล มีเมืองหนึ่งชื่อเมืองพันทุมาลัย เมืองนั้นมีพระโพธิสัตว์ เสวยชาติมาป็นพระยาคางคก (พระยาคันคาก) สมัยก่อนมีความเชื่อเรื่องพระยาแถน เรื่อง ฝน ฟ้า อากาศ เจ็บไข้ได้ป่วยก็ไปบนบานศาลกล่าวต่อพระยาแถน แต่พอมีพระยาคันคาก ก้ทำให้คนและสัตว์หันไปนับถือพระยาคันคาก ทำให้พระยาแถนไม่พอใจ ฝนฟ้าที่เคยตกต้องตามฤดูกาล ก็ไม่ตก ก็ทำให้เมืองนี้แห้งแล้งเป็นเวลา 7 ปี 7 เดือน คนและสัตว์รวมทั้งพืช ล้มตาย ทำให้มวลมนุษย์และสัตว์เดือดร้อนก็เลยทำสงครามกับพระยาแถน แต่มนุษย์ก็ไม่ชนะสักที จึงมาปรึกษากับพระยาคันคาก พระยาคันคากก็อาสาจะไปสู้กับพระยาแถน พระยาคันคากก็นับทัพไปสู้กับพระยาแถน แต่งตั้งให้พระยาปลวกทำสะพานดินเป็นถนนไปสู่เมืองพระยาแถน ให้พระยามดขึ้นไปสู่เมืองพระยาแถนก่อน เพื่อไปเจาะดาบ อาวุธยุทธโธปกรณ์ ให้จวนหัก และพระยาตะขาบ แมงป่อง อสรพิษทั้งหลาย ไปดักอยู่ตามเสื้อผ้า อุปกรณ์ต่างๆที่ทหารพระยาแถนใช้กันอยู่    พอถึงวัน แรม 7 ค่ำ พระยาคางคกก็นำทัพไปเจรจาขอฝนกับพระยาแถน พระยาแถนก็โกรธและไม่ประทานฝนให้ แล้วก็ประกาศสงครามกัน แผนต่างๆที่พระยาคันคากวางเอาไว้ก็เริ่มปฏิบัติการ ตะขาบ แมงป่อง ก็ออกมากัดทหารจนตาย ส่วนพระยาคันคาก กับพระยาแถนก็ต่อสู้กันบนหลังช้าง สู้กันไปสู้กันมา พระยาแถนใช้ดาบฟันพระยาคันคาก ดาบก็หัก จะใช้ตะขอเกี่ยว ตะขอก็หัก ในที่สุดพระยาคันคากได้จังหวะ ก็ใช้บ่วง (บ่วงบาศ) จับพระยาแถนได้จนตกจากหลังช้าง พระยาแถนจึงยอมตกลงตามสัญญา โดยมีเงื่อนไขอยู่ 3ประการ คือ ประการที่ 1 ให้พระยาแถนประทานน้ำฝนให้เหมือนเดิม ถึงเดือนหก ถ้าฝนไม่ตกมนุษย์จะทำบั้งไฟ จุดขึ้นไปเป็นการบอกกล่าว เตือนพระยาแถนให้ประทานฝนลงมาให้มนุษย์ ประการที่ 2 การได้ยินกบ อึ่งอ่าง เขียด ร้องแสดงว่ามนุษย์ได้รับน้ำฝนแล้ว ประการที่ 3 เมื่อใดที่ฝนเพียงพอแล้วก็จะแกว่งโหวดขึ้นสู่ท้องฟ้า ให้เกิดเสียงดังเป็นสัญญาณ ให้พระยาแถนทราบว่า ได้รับน้ำฝนเพียงพอแล้ว เพื่อให้ลดปริมาณฝนลงหรือให้ฝนหยุด ปัจจุบันนี้โหวดเป็นเครื่องดนตรีที่ได้รับความนิยมมาก และเป็นเครื่องดนตรีที่นำมาบรรเลงเข้ากับเครื่องดนตรีอีสานได้ เช่น พิณ แคน โปงลาง กลอง และเกิดเป็นวงดนตรีพื้นเมืองอีสานดังปรากฏในปัจจุบันนี้
	์สังข  ์(เป็นเครื่องดนตรีในพระราชพิธี)   เป็นแตรสมัยดึกดำบรรพ์ นับถือกันว่าเป็นสิ่งศักดิ์สิทธิ์ ทำด้วยเปลือกหอยตัวโตขัดผิวให้เกลี้ยง แล้วเจาะรูที่ก้นหอยเพื่อใช้เป่า         มีเรื่องเล่ากันว่า มีอสูรตนหนึ่งชื่อ ปัญจชน มีรูปเป็นสังข์ อาศัยอยู่ในท้องทะเล ได้สร้างความวุ่นวายมาก ร้อนถึงพระนารายณ์ต้องอวตาร เป็นพระกฤษณะลงไปปราบ และฆ่าอสูรปัญจชน ตาย จึงได้ทรงเอาเปลืองสังข์มาถือไว้ในพระหัตถ์ซ้าย เพื่อไว้เป่ายามออกศึกสงคราม หรือเมื่อมีงานพิธี ในเทวสถาน     ดังนั้น ในงานพระราชพิธีจึงนำสังข์มาเป่าคู่กับแตรเพื่อเป็นสิริมงคลแก่งานและแสดง    ถึงความยิ่งใหญ่ของพระบารมี ขององค์พระมหากษัตริย์ สังข์เป็นสัญลักษณ ์ของผู้ชนะ และผู้ยิ่งใหญ่
	แตรฝรั่งหรือ แตรเดี่ยว และแตรงอน แตรฝรั่ง หรือแตรวิลันดา (Natural Trumpet)   บางครั้งเรียกว่าแตกฟันฟาร์ (Funfare ) ได้นำมาใช้ในพระราชพิธี ตั้งแต่สมัย  กรุงศรีอยุธยา ใช้ในพระราชพิธีร่วมกับแตรงอนและสังข์ โดยปกติใช้เป่าเฉลิมพระเกียรติ, ในพิธีกรรมของกษัตริย์เมื่อพระเจ้าแผ่นดินเสด็จ เพื่อบอกให้ทราบว่าพระราชาเสด็จแล้ว   มีหลักฐานว่าชาวดัช หรือฮอลันดาเป็นผู้นำเข้ามา จึงได้เรียกแตรฝรั่งว่า แตรวิลันดา
จ้องหน่อง" เป็นเครื่องเล่นที่อยู่ในประเภทดีดดึง ประดิษฐ์จากไม้ไผ่สีสุก ปล้องยาวๆมาทำ จะใช้วัตถุอย่างอื่นมาทำก็ได้ เช่นโลหะ แต่น้ำเสียงของจ้องหน่องโลหะจะไม่นุ่มนวลเหมือนทำจากไม้ไผ่ ดังนั้นส่วนใหญ่จะเห็นจ้องหน่องทำจากไม้ไผ่       จ้องหน่องนับเป็นเครื่องประโคมอยู่ในกลุ่มเครื่องดีด เช่นเดียวกับจะเข้ พิณ กระจับปี่ แม้ว่าตัวจ้องหน่องจะไม่มีสายให้ดีดเหมือนเครื่องดนตรีทั้งสาม แต่ก็มีสายให้ดึงหรือชักให้เกิดความสั่นสะเทือนในช่วงสั่นสะเทือนนี้ ลิ้นของจ้องหน่องจะสั่นผ่านร่องที่แกะลึกลงไปในเนื้อไม้ เป็นรูปรี ยาว เกิดเป็นเสียงแผ่วและเบานุ่มนวล และจะเป็นทำนองกังวาน ประสานกันได้	วิธีเล่น ใช้จ้องหน่องวางระหว่างปากของผู้บรรเลง และใช้ลมเป่าจากปาก หรือสูดลมเข้าพร้อมกับดึงเชือกที่ผูกไว้กับหัวจ้องหน่องเป็นระยะสม่ำเสมอ โดยให้กระพุ้งแก้มเป็นที่อาศัยให้เกิดเสียงหนักเบาตามที่ต้องการ        จ้องหน่องมีลักษณะคล้ายเครื่องดนตรีไทยอีกชนิดที่เรียกว่า "เพลี้ย" ถือเป็นเครื่องเล่นตระกูลเดียวกัน แต่จ้องหน่องมีหางยาว ยาวเลยข้อศอกไปอีกเมตรเศษ เหลาเรียวบาง ไหว สะเทือน เลื้อยเลี้ยวไปมาได้เหมือนงู สันนิษฐานว่า จ้องหน่องและเพลี้ยเป็นวิวัฒนาการทางดนตรีของไทยอย่างหนึ่ง สังเกตและสันนิษฐานได้ว่าเกิดขึ้นภายหลังขลุ่ย เพราะขลุ่ยได้แบบอย่างจากธรรมชาติ ที่เมื่อเกิดพายุแรงจัดพัดผ่านรูไม้ จึงเกิดเป็นเสียงขึ้นมา ส่วนจ้องหน่องเกิดจากฟากไม้ไผ่ที่สับทำเป็นที่รองนอน เมื่อยกขึ้นกวัดแกว่งทั้งฟาก พอลมพัดรอบที่สับไว้ จึงเป็นเสียงสั่นสะเทือนทั้งบัณเฑาะว์และจ้องหน่อง แม้จะเห็นไม่บ่อยแต่ก็เป็นเครื่องดนตรีที่ยังเล่นกันอยู่ ตามชมรมดนตรีไทยในมหาวิทยาลัยต่างๆ โรงเรียนสอนดนตรีไทย หรือกรมนาฏศิลป์ยังน่าจะมีให้เห็น
	ขลุ่ยนก เป็นขลุ่ยพิเศษทำขึ้นเพื่อเลียนเสียงสัตว์ต่างๆโดยเฉพาะนก ใช้บรรเลงประกอบในวงดนตรี  เพื่อให้เกิดจินตนาการในการฟังเพลงให้ดียิ่งขึ้น บางครั้งยังใช้ลิ้นปี่มาประกอบกับตัวขลุ่ย เพื่อเลียนเสียงไก่ ขลุ่ยพิเศษเหล่านี้ นิยมใช้บรรเลงเพลงตับนกและตับภุมรินทร์

 

กลับไปหน้าแรก