Wegwijs in methodescholen: Freinet

Als afsluiter van de reeks een uitgebreide tekst over Célestin Freinet en zijn methode, geschreven door Yo Van Kerckhove, leerkracht van Het Trappenhuis. Hierin verneemt u alles wat u over Freinet steeds had willen weten, zonder het ooit te durven vragen.

Freinetonderwijs,
een eigenzinnige visie op kind, school en maatschappij
   Iedereen heeft wel eens gehoord over Célestin Freinet, de Zuid-Franse dorpsonderwijzer die in het begin van deze eeuw de basis legde van de Fédération Internationale des Mouvements d'Ecole Moderne, de Freinetbeweging.
   Het mag duidelijk zijn dat Freinet zocht naar een pedagogiek die emancipatorisch was voor de arbeiderskinderen en daarmee dus revolutionair voor zijn tijd.
   Freinet was geen theoreticus, maar een man die pedagogisch concept ontwikkelde vanuit de klaspraktijk. Precies dat is nog altijd een basiskenmerk van de Freinetmethode en de Freinetideeën, namelijk dat zij groeien en concrete vorm krijgen in de dagelijkse klaspraktijk met kinderen.
   Het theoretisch basisgedachtegoed dat ontwikkeld is door Freinet is beslist geen opsomming en beschrijving van enkele techniekjes die je maar moet toepassen. Integendeel! Hij gaf helemaal geen algemene, directe toepasbare richtlijnen rond de aanpak van kinderen in bepaalde leeftijdsfasen. Hij pleit voor een onderwijs op maat van elk kind. Zijn "natuurlijke" methode om te leren lezen is in dat opzicht geen opsomming van technieken, maar in de meest letterlijke zin van het woord een methode om op een natuurlijke wijze interesse in het lezen op te wekken.

Historische en sociale context
   Laten we eerst teruggaan naar de historische en sociale context waarin zijn werk en ideeën rijpten.
   Célestin Freinet wordt geboren in 1896 in een Zuid-Frans dorpje, Gars. Hij studeert voor onderwijzer en wordt in 1920 aangesteld in Bar-sur-Loup. Daar wordt hij geconfronteerd met overvolle klassen, met leerlingen die nauwelijks gemotiveerd zijn en met een groot gebrek aan aangepaste leermiddelen. Hij besluit om de klas te verlaten en er met zijn leerlingen op uit te trekken in en rond het dorp. De kinderen stellen tijdens die uitstappen enorm veel vragen over wat ze om zich heen zien. Terug in de klas is er opnieuw het gebrek aan motivatie. Om uit deze impasse te geraken laat Freinet zijn leerlingen ook binnen de school met hun eigen ervaringen aan de slag gaan. De kinderen leggen hun ervaringen vast in teksten, doen onderzoek, maken albums enz. Ze ontwikkelen de vaste gewoonte om hun ervaringen op te schrijven.
   Freinet komt aldus tot de conclusie dat het gewone, klassikale onderwijs te ver staat van de individuele ontwikkeling en de belevingswereld van de kinderen. Al doende ontwikkelt Freinet technieken om deze ervaringen te systematiseren en richting te geven. Zijn technieken geven de mogelijkheid tot individualisering van het onderwijs, terwijl er daarnaast, door samenwerking met de anderen, ook ruimte is voor een sociale opvoeding.
   De Freinettechnieken maken het de leerkracht onmogelijk om "frontaal" te blijven lesgeven. De rol van de leerkracht verandert dan ook sterk. Uitgaan van de activiteiten van de kinderen, betekent immers dat de start van het werk minder ligt bij het gezag van de leerkracht of bij het leerplan. Het wordt nu ook de verantwoordelijkheid van de leerlingen. Door de grotere betrokkenheid voelen de leerlingen zich meer verantwoordelijk voor hun eigen leerproces.
   Freinet gaat er ook van uit dat de school geen geïsoleerd eiland in de maatschappij is. School en maatschappij beïnvloeden elkaar. Werken vanuit deze opvatting maakt het mogelijk de huidige maatschappij, met haar waarden en normen, ook vanuit de school ter discussie te stellen. Het werken op school wordt aldus een vorming op weg naar kritische volwassenheid. Een vorming die mensen de mogelijkheid biedt om problemen die ze tegenkomen met elkaar op te lossen. Er ontstaat een kritische houding die ook van invloed is op de omgeving.
   Tijdens zijn jarenlange speurtocht naar uitbreiding en verbetering van zijn technieken komt Freinet in 1923 een drukpers tegen. De geschreven ervaringen van de leerlingen (die tot dan toe binnen de klasmuren bleven) kunnen nu verspreid worden. Door contacten die inmiddels zijn ontstaan met andere scholen, wordt een begin gemaakt met de schoolcorrespondentie. Leerlingen wisselen op die manier ervaringen uit en verbreden hun kennis op allerlei gebieden.
   Freinet komt ook tot de conclusie dat schoolboeken de school uitmoeten. De manier waarop de auteurs van schoolboeken de informatie ordenen, is volgens hem in strijd met de alledaagse situaties. De waarden en normen zoals gebracht in de schoolboeken, hebben volgens Freinet ook allerminst de bedoeling een bijdrage te leveren tot de vorming van kritische volwassenen.
   Nog in 1923 bezoekt Freinet een aantal progressieve scholen in de omgeving van Hamburg. De scholen waren gemodelleerd naar de ideeën van Dr.Herman Lietz. Opvallend was daar de vertrouwelijke sfeer die er tussen de opvoeders en de kinderen bestond. Men leefde zoveel mogelijk naar analogie met het gezin. Er heerste de grootst mogelijke vrijheid. Op de vrije avonden konden de leerlingen er hun wensen en klachten uiten, waardoor er tot op zekere hoogte zelfbestuur werd toegestaan. De leerlingen werden er opgedeeld volgens een zekere hiërarchie: de oudere kinderen waren verantwoordelijk voor de jongere. Zelfwerkzaamheid was een belangrijk uitgangspunt. Er werden zo weinig mogelijk boeken gebruikt en de leerlingen moesten zelf de leerstof noteren en verwerken.
   In 1925 onderneemt Freinet een studiereis naar Rusland. De armtierige en eenvoudige toestanden doen hem terugdenken aan zijn dorpsschooltje in Bar-sur-Loup. Later in datzelfde jaar maakt hij ook kennis met Decroly en Montessori op een congres in Brussel.
   In 1934 begint Freinet een school in een mooie omgeving op het platteland in Vence. Twee punten vallen hierbij op:

jongens en meisjes moeten samen opgroeien, zo is er een wisselwerking tussen mannelijke en vrouwelijke elementen;

democratische leiding: leerlingen hebben dezelfde rechten als leerkrachten.

Regelmatig ontving Freinet buitenlandse bezoekers op zijn school, ook vanuit de Sovjet-Unie. Freinet wordt op een bepaald moment trouwens beschuldigd van spionage voor de communisten. Naar aanleiding van een vrije tekst van een van zijn leerlingen gaat ook de kerk zich met het conflict bemoeien. Er ontstaat een ware schoolstrijd. Ouders moeten de school verdedigen tegen de woedende burgers. Freinet is ook actief in het bestrijden van het opkomend fascisme. Bij het uitbreken van WO II wordt hij gearresteerd en in een gevangenenkamp opgesloten. Na 1945 stijgt het aantal aanhangers van zijn ideeën heel sterk.

Uitgangspunten en technieken
Al werkend en lezend komt Freinet tot een aantal uitgangspunten en technieken. Het is echter zeer belangrijk om in dit verband voor ogen te houden dat Freinetonderwijs in de eerste plaats een houding is om als mensen met elkaar om te gaan. Binnen de Freinetbeweging worden de technieken trouwens voortdurend aangepast aan de veranderende maatschappij. Zo voorkomt men verstarring en dogmatisme.
De belangrijkste uitgangspunten zijn:

De ervaringen en belevingen van de leerlingen vormen een vertrekpunt van het onderwijs, waarna de leerkracht en de groep ervoor zorgen dat er zinvol gewerkt wordt.
Leren is: het al handelend experimenteel zoeken en ontdekken, waarbij zelfgevonden mogelijkheden in een nieuw verband gezet worden (tastenderwijs uitproberen).
Het werk van de leerlingen moet plaatsvinden in een voor hen zinvolle context.
De opvoeding op school staat niet los van de maatschappij: er zijn geen eenzijdige gezagsverhoudingen, maar de opvoeding vindt plaats door democratisch/coöperatief overleg.

Om deze uitgangspunten te concretiseren ontwikkelt Freinet een aantal specifieke technieken, waarvan ik er enkele heel kort zal toelichten:

De klas De klassenraad of groepsvergadering als spil
Het werk wordt er onder leiding van de leerkracht en leerlingen in overleg georganiseerd. In deze vergadering wordt het groepsleven georganiseerd. Klachten, felicitaties en voorstellen worden besproken. Besluiten worden democratisch genomen. De kinderen leren organiseren, argumenteren en verslag uitbrengen.

De vrije tekst
Met deze techniek hebben kinderen de mogelijkheid om ervaringen en fantasieën in de groep te brengen. Aan taalontwikkeling doen is niet alleen vertellen over wat je meemaakt, voelt, droomt of fantaseert; maar ook erover schrijven. Dit kan alleen in een veilige sfeer en als de kinderen voelen dat ze serieus genomen worden.

Correspondentie
Het uitwisselen van ervaringen, werk en ontdekkingen tussen twee groepen zorgt ervoor dat de kinderen de mogelijkheid krijgen om iets te leren van leeftijdsgenoten. Het stimuleert onder andere het lezen: een kind wil weten wat de andere te vertellen heeft. Via correspondentie worden nieuwe ideeën in de groep gebracht (projecten, creatieve technieken,...). Het laten zien van wat je geleerd hebt aan anderen, stimuleert je om alles extra mooi en duidelijk te maken. De confrontatie met andere meningen zet de kinderen aan om na te denken over de eigen situatie en eigen meningen te formuleren.

Het dagboek
Het is een map of schrift waarin elke dag een aantal gebeurtenissen van die dag weergegeven worden door middel van foto's, tekst, tekeningen, e.d. Door het dagboek ervaren kinderen een van de functies van het schrijven, namelijk het vastleggen van dingen die je meemaakt zodat je ze later kunt terugvinden. Het geeft ook structuur in de tijd weer.

Taken
Door het verdelen van een aantal werkzaamheden wordt "zelfbeheer" zichtbaar gemaakt. Enkele voorbeelden van taken: onderhoud werkhoek, planten en dieren verzorgen, melkbedeling, opnemen voorzitterschap,...

Slotbeschouwing
In het voorafgaande werd al aangegeven dat het uitgaan van de belevingswereld van de leerlingen de basis is voor het leer- en vormingsproces. Dit houdt in dat de uitingen van het kind serieus worden genomen. Het accepteren van het kind in zijn gedrag en ontwikkeling, leidt tot een individualisering van de onderwijspraktijk. Het leren gebeurt dan in een wereld die herkenbaar is voor het kind en die hem beleeft als de zijne.

Yo Van Kerckhove