Chuyện Chúng Mình

---

Các Bài Viết Về Bùi Xuân Phái

Tên tuổi của họa sĩ Bùi Xuân Phái không chỉ nổi tiếng ở Việt Nam mà còn được người hâm mộ hội họa nhiều nước khâm phục. Singapore là một trong những nước Đông Nam Á rất ngưỡng mộ tài năng hội họa của Bùi Xuân Phái. Năm 2002, Benny Lim, 22 tuổi (ảnh), diễn viên kiêm đạo diễn Singapore - một người đam mê hội họa và tranh Bùi Xuân Phái, đã có ý định đưa cuộc đời nghệ thuật của Bùi Xuân Phái lên sân khấu.

Lim đã tìm gặp anh Bùi Thanh Phương, con trai cố họa sĩ, xin phép được dựng một vở kịch độc thoại về cha anh. Lim nói: “Ông Phương cảm thấy bất ngờ nhưng hoàn toàn ủng hộ ý định của tôi”.


Nhân dịp này, báo The Straits Times đã giới thiệu vắn tắt thân thế và sự nghiệp của Bùi Xuân Phái: Được đào tạo tại Trường Cao đẳng Mỹ thuật Đông Dương từ thế kỷ trước, họa sĩ Bùi Xuân Phái (1920 - 1988) đã sáng tác những bức tranh kết hợp trường phái châu Âu với truyền thống hội họa phương Đông. Ông được coi là một trong những nghệ sĩ hội họa nổi tiếng nhất VN... Những năm 90 các nhà sưu tập quốc tế mới phát hiện những kiệt tác của ông và giá tranh Bùi Xuân Phái tăng vọt, có bức tới trên 9.000 USD”.



Vở kịch độc thoại do chính Benny Lim đóng vai Bùi Xuân Phái, có 4 diễn viên phụ thể hiện các trích đoạn chèo, môn nghệ thuật truyền thống mà sinh thời Bùi Xuân Phái rất say mê và từng vẽ nhiều tranh giới thiệu. Rất tiếc là trong vở kịch không kết hợp giới thiệu được tranh Bùi Xuân Phái vì không giải quyết được thủ tục xin phép bản quyền. Thay vào đó, trước khi xem kịch diễn tại sân khấu Viện Bảo tàng Nghệ thuật Singapore, khán giả được xem triển lãm những trang nhật ký của Bùi Xuân Phái được gia đình ông lưu giữ trong suốt 30 năm. Được trình diễn trong tuần lễ chuẩn bị đón xuân Quý Mùi vừa qua, vở kịch giới thiệu tư duy sáng tạo của Bùi Xuân Phái trong 3 thời kỳ lịch sử của Việt Nam: Thời kỳ thuộc Pháp, hai cuộc chiến tranh chống Pháp và chống Mỹ và những năm sau chiến tranh.



Benny Lim là một họa sĩ nghiệp dư, đã vẽ nhiều tranh màu nước về nhà cửa phố sá, chịu ảnh hưởng của tranh “phố Phái”

http://www.vnn.vn/vanhoa/vandekhac/2003/2/3673/

Phố PHÁI và Mùa Xuân Vĩnh Cửu



Trong ký ức của họa sĩ Bùi Thanh Phương, con trai duy nhất còn lại của ông, thì danh họa Bùi Xuân Phái "có một tuổi thơ kéo dài cả đời". Không chỉ các con ông, mà rất nhiều người được sống gần Bùi Xuân Phái, đã bị ảnh hưởng ông tới mức họ nhìn bằng cái nhìn của Bùi Xuân Phái, căng đo cái đẹp bằng thước đo của ông, họ trông ông để sống, ứng xử và giữ mình. Giữ trong lành cho tâm hồn, giữ tự trọng cho nghệ thuật mình đeo đuổi, và giữ để giữa những thống khổ không nguội tắt đi ngọn lửa đam mê.

Họa sĩ có một người vợ rất đỗi tảo tần, hiền hậu. Bà mang cái tên bình dị: Nguyễn thị Sính. Gương mặt bà tỏa nét đôn hậu, mộc mạc khiến người ta ấm lòng, cái nét khoẻ khoắn sống động, hiện lên chung thủy trong hàng trăm bức tranh của Bùi Xuân Phái. Bà Phái là người ông vẽ nhiều nhất, ông vẽ bà từ khi còn là một thiếu nữ, theo thời gian đến khi người bạn đời của ông đã là một bà lão - số chân dung ông vẽ bà còn nhiều hơn số ảnh bà chụp. Ngay cả trong những bức ký họa của họa sĩ, mọi gương mặt phụ nữ đều thấp thoáng mang hình ảnh bà - như một ám ảnh trong tâm hồn về người đàn bà của đời ông, để mỗi khi đưa bút, gương mặt thương yêu và hiền hậu ấy lại hiện về.

Ông Phái lãng đãng, ông rất yêu con nhưng không biết tắm cho con, không biết cho con ăn, không biết gì về chuyện tiền nong hay việc nhà. Cuộc sống bấp bênh, Bùi Xuân Phái là họa sĩ tự do, thu nhập từ tranh minh họa và tranh vui không đủ mua họa phẩm. Toàn bộ gánh nặng kinh tế dồn lên vai người vợ tảo tần. Mấy chục năm làm bạn, bà chẳng dám nghĩ rồi ông sẽ nổi tiếng, bà cũng không hiểu tranh của ông. Với bà, tận tụy với chồng là một bổn phận. Cứ lặng lẽ - bà thu xếp cuộc sống cho ông, chu đáo tới từng ly cà phê sáng, từng chén rượu nhỏ lúc nào cũng có sẵn trong nhà. Năm đứa con lít nhít trứng gà trứng vịt, suốt ngày quấy nhiễu khóc lóc, nhà cửa cực kỳ bừa bộn, sơn màu vẩy lung tung... ông Phái chỉ biết vẽ và xem báo, bà Sính "hầu" chồng cũng quen và chẳng thấy khó chịu: "Từ hồi lấy nhau, chưa bao giờ ông Phái biết thổi nồi cơm. Có lần đi sơ tán, tôi vo gạo sẵn, đánh dấu vào thành nồi, dặn ông:'ông châm bếp dầu, đổ nước theo chừng này, chờ nước sôi, dùng đũa ghế, cơm cạn, hãm nhỏ lửa'. Ông rất nhiệt tình làm theo tất cả, nhưng chỉ quên... cho nước vào, nồi cơm thành gạo cháy khét lẹt, từ đó tôi cũng chẳng dám nhờ!".

Nhà chật, trẻ con trong nhà đùa nhau ngã oành oạch vào tranh vẽ dở và bê bết màu. Ông thường thức trắng đêm để làm, chờ các con ngủ hết ông mới căng toan dưới đất và ngồi vẽ. "Xưởng vẽ" của ông là góc nhà chỉ rộng 2 mét vuông, sau này khi cậu con trai Bùi Thanh Phương cũng vẽ cùng thì cái "xưởng" ấy phải chia đôi, mỗi người chỉ đủ ngồi, xoay lưng là chạm nhau. Điều ấy lý giải vì sao Bùi Xuân Phái có tới hàng ngàn bức tranh mini, bởi ông không có chỗ để đặt vừa một bức toan rộng. Không ngày nào họa sĩ không vẽ, bởi vẽ là giải bày, là độc thoại với nỗi đơn độc, tình yêu, những bình yên hay bấn loạn trong tâm hồn mình. Với ông, vẽ là sống. Sau này gia đình có giữ được khoảng 500 tranh sơn dầu và bột màu của Bùi Xuân Phái, số tranh của ông đang lưu lạ trên thế giới còn hơn thế rất nhiều.

Từ 1978, Bùi Thanh Phương bắt đầu "can thiệp" vào sự nghiệp của bố. Anh căng toan, soạn màu như một người phụ tá bên cạnh ông và quản lý tranh của ông (bởi nếu không ông sẵn sàng cho hết). Ông Phái tính tình hào hiệp rộng rãi, nhiều lần tỏ ra khó chịu khi con giữ tranh mình kỹ quá, ông nói: "Bán được tranh là niềm vui, thì sao tặng tranh không là niềm vui?". Lũ trả lít nhít bạn con đến nhà, thích tranh gì là ông tặng. Sau này những người ấy, khi gặp khó khăn, hoặc khi lấy vợ - những bức tranh của ông Phái đã đổi cho họ một đám cưới, một căn bếp, hoặc trợ giúp vật chất để họ qua cơn hoạn nạn... Có lẽ đấy cũng là Phúc của Phái để lại cho mọi người.

Không qua trường lớp mỹ thuật, Bùi Thanh Phương tự học bố từ cách căng toan cho đến bồi giấy, pha màu, học về bố cục, hòa sắc và lớn nhất là sự chân thành và nghiên cẩn với tình yêu của chính mình. Ông không bình luận về công việc của con, khi không hài lòng thì ông im lặng. Chính vì thế, khi thấy bố không nói gì trước một bức tranh mình vừa vẽ xong, Phương rất hoảng. Phương vẫn nhớ là, khi anh 16 tuổi có vẽ một bức bột màu mà bố rất thích. Họa phẩm khi ấy quý hơn vàng, ông Phái có một bức toan rộng và ít sơn dành dụm mãi, vậy mà ông yêu cầu con trai chuyển tranh từ giấy sang sơn dầu.Phương thì không nỡ lấy toan của bố, nhưng đối với anh đó là một kỷ niệm đặc biệt, bởi tác phẩm ấy - anh đã được họa sĩ Bùi Xuân Phái công nhận. Với Bùi Thanh Phương, bố anh là một thần tượng: "Bố tôi quá lớn lao, tôi đi mãi, ngẩng mặt lên vẫn thấy mình đang ở dưới bóng trùm của ông. Bốn lăm tuổi, tôi vẫn bị so sánh và phải mang gánh nặng là con trai của Bùi Xuân Phái, điều ấy đôi khi cũng thật mệt mỏi..."

Mùa đông năm 1964, ngôi nhà 87 Thuốc Bắc làm thêm căn gác xép. Căn gác gỗ lấy chiều cao của nhà thơ Quang Dũng làm chuẩn (nhà thơ "Tây Tiến" là người cao nhất trong số bạn bè của ông Phái). Đây trở thành xưởng họa của ông. Từ tám mét vuông gác xép ấy, không biết bao nhiêu bức họa danh tiếng đã ra đời. Có nơi chốn riêng, ông bám lì để vẽ, ngay cả lúc còi báo động rú ầm ngột ngạt thành phố, Bùi Xuân Phái vẫn vẽ dưới ánh đèn dầu về một Hà Nội cổ kính, khi Hà Nội của ông đang mang đầy thương tích chiến tranh.

Bùi Xuân Phái là họa sĩ phát hiện ra vẻ đẹp của phố cổ. Với ông, vẽ phố được làm như một sinh hoạt bình thường, dường như không có ngày nào ông không có nhu cầu vẽ về nó. Ông vẽ phố như đang trò chuyện với người bạn tri kỷ, câu chuyện không có bắt đầu cũng chẳng có kết thúc. Ông bắt được vẻ đẹp của phố cổ khi ngồi uống cà phê, khi đi bộ một mình trên đường, khi ngồi trầm ngâm bên chén rượu trắng, và cả khi đếm lại những ký ức nhọc nhằn của cuộc đời mình. Ông vẽ phố trên giấy báo, gỗ, bao thuốc, vỏ hộp diêm, vải bao tải, trên những tấm toan căng nuột nà... Phố Hàng Bè, Hàng Buồm, Hàng Bạc, Nguyễn Hữu Huân, ngõ Gia Ngư, ngõ Gạch... đã đi vào hàng trăm bức họa của Bùi Xuân Phái, mỗi bức cảm động như chân dung thân phận một con người, mỗi bức phố dường như một lần thay lời nói về tình yêu của ông dành cho Hà Nội.

Phố cổ qua lăng kính tâm hồn ông buồn và đạm bạc. Phố của Bùi Xuân Phái luôn lặng lẽ. Dù là phố về đêm hay ban ngày, phố có người, có quán hay đôi khi chỉ là những nét run rẩy thì vẫn im lìm như không người. Một ông đồ già che ô, một phụ nữ dáng tất tả đi qua khung cửa nhìn xiên, dăm người trong quán trà quạnh vắng bên vỉa hè... đó là những "nét động" khe khẽ không đủ thức phố khỏi giấc mơ êm đềm... Nhưng đã có thời, những bức tranh phố cổ của ông bị nhìn nhận là vô bổ. Triển lãm Hà Nội hàng năn, tranh phố tham dự của ông đều bị loại. Ông vẫn biết tranh ông sẽ bị loại, nhưng là hội viên Hội Văn Nghệ thì bắt buộc phải có tranh. Tự tay ông cầm tranh về thì thấy khổ tâm và tủi, nên Bùi Thanh Phương thường thay bố làm công việc "cực chẳng đã" này. Ngay cả mảng tranh về Chèo, một gia tài vô giá của hội họa Việt Nam, cũng đã từng bị từ chối công nhận. Mặc dù vậy, ông vẫn điềm tĩnh vẽ, độc lập, kiên định với quan niệm nghệ thuật của mình. Họa sĩ Bùi Thanh Phương nói: "Tôi thương ông vì ông luôn là người cô độc trong tinh thần, ông không chia sẻ được tư tưởng với ai. Chắc chắn bố tôi ý thức được về tài năng của mình, nên ông cứ lặng lẽ can đảm trên con đường độc đạo".

Cuộc sống của gia đình họa sĩ bắt đầu bớt vất vả từ những năm 1980, khi tranh của Bùi Xuân Phái được giới chơi tranh tầm mua. 1984 là năm đánh dấu mốc quan trọng của cuộc đời ông: ngày 22/12 mở triển lãm tác phẩm hội họa của Bùi Xuân Phái - đây cũng là triển lãm cá nhân đầu tiên của mỹ thuật của nước nhà sau khi thống nhất.

Chuẩn bị cho triển lãm, cả nhà nhộn nhịp căng toan, lồng khung... họa sĩ thì háo hức hơn bao giờ hết, có lẽ chưa bao giờ ông vui như thế. Năng lượng sáng tạo của ông quá mạnh, 108 bức của triển lãm, ông vẽ chỉ trong sáu tháng, mà hầu hết là những tác phẩm tuyệt vời.

Cả đời họa sĩ có ao ước lớn nhất là được đi Pháp, đến thăm bảo tành Louvre và tận mắt ngắm những bức tranh của Picasso - bậc thầy hội họa mà ông ngưỡng mộ. Lúc Hội Mỹ Thuật thông báo ông được chính phủ Pháp mời qua thăm thì Bùi Xuân Phái đã không thể đi được - ông bị ung thư phổi đã sang giai đoạn di căn! Đó là những ngày không thể quên đối với gia đình ông. Bà Sính kể: "Hôm ông Phái đi triển lãm tranh Văn Dương Thành về, chợt bảo vợ: 'Này, cánh tay tôi một bên bị béo ra'. Tôi lập tức đi mời bác sĩ, bác sĩ bảo anh bị viêm họng, nhưng lại gọi tôi ra nói: 'Anh Phái bị ung thư mất rồi.' Mọi người dấu không cho ông biết, ông sợ vào bệnh viện nên cứ thấy ông hơi khoẻ ra tôi lại cho các con đón ông về, quạt bún chả cho ông ăn, ông rất thích..."

Những ngày còn lại của cuộc đời, Bùi Xuân Phái hối hả vẽ. Ông sai con trai hạ hàng loạt tranh xuống sửa sang, vẽ thêm, và một số bức bị ông xóa sạch. Ông vẽ lại tất cả những gì chợt hiện ra trong ký ức mình: phố, hoa, những đứa con ở xa, và người vợ hiền tần tảo... Mùa hạ, trước khi vào bệnh viện, ông còn cố vẽ phố Nhà Thờ, phố Nhà Hỏa, hai con phố nhỏ gần nhà ngập trong nắng, rất đẹp và sáng sủa. Bệnh dập ông chỉ trong hai tháng. Ông than mệt nhiều, trước khi đi mười ngày ông bị mất tiếng, không nói được, muốn diễn đạt gì phải viết ra giấy. Họa sĩ Bùi Thanh Phương kể: "Gia đình cố dấu ông về bệnh tật, nhưng tôi lại có cảm giác là bố tôi lại cố đóng vai vui vẻ, như thể ông không biết gì, để mẹ và chúng tôi không đau lòng thêm. Ông đã đón đợi cái chết một cách bình thản nhất."

Trên giường bệnh, ông vẽ bức tự họa cuối cùng: gương mặt gầy hốc hác, chỉ có đôi mắt ngùn ngụt sáng - "trong lúc ốm đau thời gian đi cực kỳ là chậm. Nhất là đêm gần về sáng"- đó là những dòng nhật ký cuối cùng ghi bằng nét bút máy run run dưới góc bức tranh. Ngày 24/6/1988, trái tim họa sĩ Bùi Xuân Phái đập những nhịp đập cuối cùng...

Cuộc đời Bùi Xuân Phái là một bức chân dung lớn về nhân cách người nghệ sĩ: ông thương yêu, tha thứ và làm việc... Sáu mươi tám mùa thu, ông đã đi trọn một vòng hào quang rực rỡ để trở thành một trong những danh họa bậc nhất của Việt Nam thế kỷ XX. Những người Việt Nam dù có lưu lạc ở phương trời nào, nếu may mắn được gặp ông, sẽ thấy lòng mình ấm áp và được an ủi. Bởi qua tranh của Bùi Xuân Phái, họ đã gặp được mùa xuân vĩnh cửu của nghệ thuật đích thực - thứ nghệ thuật dung dị và luôn cảm động, vì đã vinh danh con người và vẻ đẹp của đời sống này! Còn Hà Nội, với tình yêu và lòng biết ơn, đã ghi tên ông vào 1000 năm thiêng liêng của mình - Phố Phái!

Tranh Phái về lại phố

Vẫn số nhà 87 như xưa, trên tường nhà treo đầy tranh Phái. Những bức ký họa chân dung bạn bè, người thân, những bức tranh chèo... và nhiều nhất vẫn là tranh phố cổ. Người đồng nghiệp đi cùng ngậm ngùi: "Nghĩ cũng lạ, mình là người Hà Nội hẳn hoi. Ngày nào cũng đi qua những dãy nhà này, phố này, vậy mà nhìn tranh phố Phái vẫn thấy có nét gì thật là đặc biệt".

Có lẽ, nếu không có tranh của Bùi Xuân Phái, thế hệ trẻ hôm nay và mai sau sẽ không thể hình dung được diện mạo và cái hồn của phố cổ. Thế nhưng tranh của Bùi Xuân Phái nói chung, tranh phố của cụ nói riêng giờ còn lại ở Việt Nam không phải là nhiều.

Theo lời anh Bùi Thanh Phương, con trai thứ của cụ Phái và cũng là người đang ngày đêm cùng bạn bè và những người yêu tranh Phái đi tìm lại dấu vết và các bức tranh của cụ thì tranh Bùi Xuân Phái hiện ở nước ngoài nhiều hơn Việt Nam. Một số nằm trong các viện bản tàng còn hầu hết là thuộc sở hữu của các nhà sưu tập tranh tư nhân cỡ bự. Tranh Phái ở châu Âu, chỉ tính riêng tại Pháp và Thụy Điển đã lên tới vài trăm bức. Giá của những bức tranh này ngày một lên cao.

Về việc tranh của Bùi Xuân Phái bị thất thoát nhiều, bà Nguyễn Thị Sính, vợ ông tâm sự: "Một phần cũng do nhà tôi là một người cực kỳ hào phóng. Cả cuộc đời tôi chưa thấy ông từ chối lời hỏi xin tranh của bất cứ người bạn, người yêu tranh nào. Hầu như không bao giờ có ý định giữ riêng cho mình một bức tranh nào cả".

Âu cũng đúng thôi, đó mới là con người thật của hoạ sĩ Phái. Ông đã chẳng viết "con người hiếu danh, hám lợi mà muốn thành một nghệ sĩ ư? chao ôi!" là gì. Người nghệ sĩ chân chính không bao giờ nghĩ đến tiền hay tính thiệt hơn. Biết vậy, nhưng vẫn không khỏi buồn khi chung số phận với tranh Bùi Xuân Phái còn có nhiều bức họa nổi tiếng của các cây đa, cây đề khác trong làng mỹ thuật Việt Nam, đặc biệt là những thế hệ đầu của trường Cao đẳng Mỹ thuật Đông Dương.

Mới đây, có tin bức Thiếu nữ bên hoa huệ của Tô Ngọc Vân được định giá lên tới hơn 70.000 USD. Nghe con số thấy giật mình, cứ đà này chả mấy chốc mà các họa phẩm được đánh giá là tuyệt tác của Việt Nam sẽ "chảy máu" ra nước ngoài hết cả. Mà lại thấy trớ trêu cho thân phận những người họa sĩ phải chịu bao khổ nhọc khó khăn như cụ Phái cả đời chỉ mong có sơn dầu tốt, có tấm toan lành để vẽ nên những bức tranh (có ai ngờ nay làm phương tiện kiếm lời lớn cho kẻ khác.

Cũng may mà anh Bùi Thanh Phương, con của họa sĩ, cho biết một tin mừng. Thời gian vài năm trở lại đây anh và một số người bạn của mình đã tìm mua lại được nhiều bức tranh của Bùi Xuân Phái. Trong đó, nhà sưu tập Trần Hậu Tuấn đã thu về được hơn 120 bức. Nhân kỷ niệm 15 năm ngày mất của Bùi Xuân Phái vào 24/6 này, anh Tuấn sẽ trưng bày 60 tác phẩm mới tìm được tại Triển lãm 14 Lý Chính Thắng, Q3, TP.HCM.

Trong dịp này, anh Bùi Thanh Phương và Trần Hậu Tuấn cũng sẽ cho tái bản cuốn sách Viết dưới ánh đèn dầu với cái tên mới Tâm tư nghệ thuật. Đây là chút lòng thành của những thế hệ người yêu tranh Phái Việt Nam dành cho người họa sĩ tài ba suốt đời tâm niệm: "Thế kỷ qua đã vẽ. Thế kỷ ngày nay đang vẽ và những thế kỷ ngày mai sẽ vẽ. Và cái đáng kể là nghệ thuật cứ tiến lên mãi. Thời đại nào nghệ thuật nấy. Con người bao giờ cũng muốn vươn tới cái mới nhất, đẹp nhất".

(Theo Văn Hóa)
http://www.vnn.vn/vanhoa/vandekhac/2003/6/16265/

Bùi Xuân Phái-Utrillo Của Hà Nội

Đi giữa Hànội,người ta có thể chỉ tay vào một góc phố nhỏ nào đấy,nhà cửa dồn nép vào nhau,lặng lẽ dưới một đường viền chậm chạp,gập ghềnh của mái rồi bâng quơ đâu đó một bóng người qua đường,hay một chiếc xích lô đợi khách dưới những ô cửa tối sầm,mà bảo rằng :"Trông Bùi Xuân Phái qúa!". Cũng như người ta có thể ngắm nhìn ở những nẻo đường Montmartre hay ở ngoại ô Paris một vạt tường già nua bóc vẩy,một giáo đường vắng lặng với vài cây cổ thụ không lá,cô đơn,mà bảo:" Kia là một Utrillo!".
Cả hai, đều là họa sĩ chân dung cái thành phố mà họ đã sống,đã yêu,đã cô đơn trong hy vọng,vào những thời gian và không gian khác nhau.Thành phố của họ vừa cổ kính,vừa dân dã. Cả hai đều có cái ngây thơ can đảm là lắp đi lắp lại trăm ngàn lần xúc cảm hội họa của mình trên cùng một môtíp đứng yên.Và cứ thế,họ vẽ cho tới khi tắt thở.
Tranh của Bùi Xuân Phái có sức mạnh im lặng kỳ lạ. Im lặng đến nín thở,vô tội,của những phố ngõ bình thường Hà Nội vốn đã đẫm phong trần.Chúng là tiếng nói của một tâm hồn độc thoại,được thốt lên bằng cử chỉ hội họa thống thiết,mê cuồng,ở một đời nghệ sĩ.Mà trong đó còn giữ cả một cái gì tươi mát,trẻ thơ.
Tôi đã bỏ lỡ dịp hỏi Bùi Xuân Phái xem ông yêu mến Utrillo đến mức nào.Nhưng tôi biết,có một tình cờ lịch sử,là thời điểm Utrillo qua đời(1955),cũng chính là khi Bùi Xuân Phái đã đổ dồn mọi thương cảm mê man vào phố cổ Hà Nội,mở đầu thời kỳ đẹp nhất của hội họa và cá tính ông.Một gặp gỡ xa xôi nào ở miền vô thức của nghệ thuật chăng ?
Lịch sử mỹ thuật sẽ ghi có một" thời kỳ xám" của Bùi Xuân Phái.Cũng như đã ghi có một "thời kỳ trắng" của Utrillo.
Mầu xám này của đá.
Cái thời kỳ mà những mảnh báo cũ,những tờ bìa,miếng toile nhỏ như bàn tay,đã uống no mầu xám,lắng chìm trong tiếng dội của đáy tâm tư.Đó là thời kỳ Hà Nội Hà Nội nhất,mà Bùi Xuân Phái cũng là Bùi Xuân Phái nhất.
Hà Nội có một cuộc đời máu thịt,không nhất thiết phải phô trương,xa xỉ. Cũng như "thời kỳ xám" của Bùi Xuân Phái,có cuộc đời âm thầm của nó,không cần hớn hở,đua chen.
Ở đây,Hà Nội khuất sau những phố nhỏ,đền chùa,Văn Miếu,và những cây đại thụ lầm lì tuổi tác.Hà Nội như một tấm bia đá bạc phơ,dãi dầu cái đẹp nặng chìm của thời gian,thế sự.
Vào những năm cuối đời,hội họa của ông có nhẹ nhàng,linh hoạt và tươi tắn hơn.
Tôi chưa thấy một ai yêu Hà Nội mà không muốn có bên mình,hoặc mang theo mình,một Bùi Xuân Phái.

Triển lãm tranh Bùi Xuân Phái tại Thụy Điển

Bùi Xuân Phái đã trở thành họa sĩ Việt Nam có cuộc trưng bày tranh dài ngày nhất tại Thụy Điển. Mang tên “Phái” và được tiến hành tại Bảo tàng Ostasiatiska ở thủ đô Stockholm, cuộc triển lãm kéo dài gần 4 tháng, vừa kết thúc mới đây.

Điều thú vị là tất cả những bức tranh trong cuộc triển lãm này đều thuộc sở hữu của những người chơi tranh Thụy Điển. Giám đốc Bảo tàng Ostasiatiska cho biết, tại Thụy Điển, hiện có 200 tác phẩm lớn nhỏ của họa sĩ này. Ông mượn 120 bức và chỉ chọn bày 80 bức trong cuộc triển lãm trên. Những bức tranh này do chuyên gia Thụy Điển công tác tại Việt Nam mua về trong thập niên 80. Theo đánh giá của Giám đốc thì triển lãm thành công ngoài sự mong đợi. Sau khi trả các bức tranh về với chủ sở hữu của chúng, vẫn có người đến Bảo tàng bày tỏ mong muốn được xem các tác phẩm của người họa sĩ tài hoa này.

Theo VnExpress

Tiêu Sử BXP

Bùi Xuân Phái (1920 - 1988)
Sinh và mất tại Hà Nội: 1/9/1920 – 24/6/1988
Quê: Làng Kim Hoàng, xã Vân Cảnh, tỉnh Hà Đông
Tốt nghiệp khoa Hội hoạ trường Cao đẳng Mỹ thuật Đông Dương khoá 1941 – 1946
1996- Giải thưởng Hồ Chí Minh
Triển lãm cá nhân đầu tiên và duy nhất lúc còn sống tại Hà Nội năm 1984
Chín triển lãm cá nhân sau khi mất tại Hà Nội: 1998 “Kháng chiến và thân thể nữ” – Hà Nội; 1990 “Bùi Xuân Phái- Tác phẩm chưa trưng bày” tại TP.HCM; 1992 “Phái không phố”; 1993 “Chân dung”; 1998 “Mầu thời gian tại TP.HCM”; 2000 “Những chuyến đi thực tế” (Hà Nội); 2003 “Tâm tư nghệ thuật” – TPHCM.
Tám đầu sách: Bùi Xuân Phái trong sưu tập của Trần Hậu Tuấn - Hội hoạ Việt Nam đương đại trong sưu tập của THT (1995); BXP - Phố cổ - Trừu tượng - Tự hoạ (1996); BXP - Cuộc đời và tác phẩm (1998); BXP -Viết dưới anh đèn dầu – 2000; BXP - Những chuyến đi thực tế (2002) và BXP – Tâm tư nghệ thuật (2003).

BXP - một nhân cách, một tâm hồn

...Vào những năm 1976-1982 chúng tôi thường được gặp Họa sĩ Bùi Xuân Phái, gần như gặp gỡ hàng ngày. Qua những năm tháng sóng gió, ông Phái vẫn tồn tại với nghệ thuật của mình như một thiền sư đắc đạo. Nghệ thuật Bùi Xuân Phái với tính nhân đạo, đầy ắp tình thương, trong trẻo, gột rửa những nhọc nhằn, những cường bạo, đem tình yêu tha thiết an ủi từ những con người bình dân nhỏ nhoi đến những người danh tiếng quanh ông. Lạ thay, những người bình dị giản đơn cũng hiểu, cũng quý nghệ thuật Bùi Xuân Phái.
Ông Phái là người Hà Nội "nguyên chất". Trong tranh ông người ta nhận thấy chất tinh túy, thanh nhã, sang trọng của văn hiến Thăng Long. Con người nổi tiếng ấy rất giản dị trong bộ áo sơ-mi màu xám nhạt, đạp chiếc xe đạp Đức cũ kỹ lọc xọc dạo quanh các đường phố nhỏ có những mái ngói mũi hài rêu phong mốc thếch ở Hàng Thiếc, Hàng Mắm, ngõ Phất Lộc... Dáng người cao mỏng manh, mớ tóc thưa dài lất phất khuôn mặt thanh thoát, đôi mắt lớn sâu thẳm đượm buồn như ánh nhìn luôn trong trẻo như mắt trẻ thơ. Cái mũi dọc dừa, râu ria muối tiêu đóng khung quanh cái miệng luôn mỉm cười hóm hỉnh.

Căn phòng nhỏ cũ ở 87 phố Thuốc Bắc

Qua một ngõ ngăn hẹp, một bên là ủy ban Phường, một vòi nước rỉ luôn nhỏ tí tách, đến mảnh sân ẩm rêu là thấy cửa sổ nhà ông bà Phái. Nơi đây như một điểm gặp gỡ của các tên tuổi ghi nên trang sử cho nền văn học Việt Nam như nhà văn Nguyễn Tuân, nhà thơ nữ Xuân Quỳnh, các danh họa khác như Nguyễn Tư Nghiêm, Nguyễn Sáng, Dương Bích Liên và nhà báo Lê Chính.
Có lần ông Phái nói với tôi: "Bác Nghiêm với tôi là bạn thân từ khi học ở Trường Mỹ thuật Đông Dương". Nhiều Tết Nguyên Đán, hai ông tặng nhau tranh Tết còn ướt mầu vẽ các con giống, nhẹ nhàng như người ta cho nhau một quyển sách hay một tấm bưu ảnh. Những tác phẩm đó hiện nay đang được đấu giá tại các hãng Christie's hoặc Sotherby's từ châu Âu đến châu Á.
Những người bạn của Phái

Các họa sĩ đó hay đến thăm nhau, họ không nói to, không tán tụng nhau và không tranh luận, kỵ nhất là nói về nghệ thuật. Họ thường chậm rãi nhấp chén trà đặc sánh, thỉnh thoảng mời nhau cút rượu Làng Vân. Lạ thay, trừ họa sĩ Nguyễn Sáng có cuộc đời rất bi kịch, ông Nghiêm và ông Phái chỉ uống để tiếp bạn chứ không say sưa. Họ lặng lẽ thưởng thức các tác phẩm mới còn ướt sơn của nhau. Như thế là đủ. Tình bạn của họ còn mãi cho tới khi một người vĩnh viễn ra đi, để lại cho những người còn lại một khoảng trống đau đớn.

Tranh chân dung và người bạn đời của ông Phái

Ký họa chân dung Văn Dương Thành của Bùi Xuân Phái
Vào những năm 1967 ông Phái vẽ rất nhiều chân dung. Nói đến Bùi Xuân Phái là nói đến "Phố - Phái". Mỹ từ PHÁI gắn liền sự xưng tụng phố cổ Hà Nội. Nhưng khá nhiều người biết rằng ông Phái là một bậc thầy trong nghệ thuật vẽ chân dung. Ông Phái nghiền vẽ, ông vẽ như ta hít thở. Ngồi đâu ông cũng vẽ và vẽ bất cứ mẫu vật gì. Con người dịu dàng hiền lành đến thế, nể vợ chiều con, nhường bạn, nhưng khi ghi lại một bức chân dung, người ta mới hiểu một Bùi Xuân Phái sắc sảo thông thái, mổ xẻ soi thấu tâm hồn hoặc tâm địa sâu kín, phơi bày tính cách của từng con người, từ một bác nông dân mù chữ, một cô gái dân quân mập mạp, một bà bán rau toét mắt bên hè phố, những cây đại thụ Làng Văn như nhà văn Nguyễn Tuân, Nguyên Hồng, Văn Cao, tính cách sôi sục, cặp mắt rực lửa của Nguyễn Sáng, những khuôn mặt muôn vẻ của các nhà sưu tầm như Đức Minh, ông Đạm, ông Bổng.

Đặc biệt một chuỗi ghi chép chân dung của người bạn đời của ông Phái, có nhũ danh là bà Sính, và năm người con ông là Ý Lan, Phương, Kỳ Anh, Trâm, Nhung. Từ năm 1951 khi bà Phái đang mang thai đứa con đầu lòng của họ, đến năm 1952 khi bà Phái bế ấp bé Ý Lan trong lòng bú sữa. Rồi hàng nghìn bức chân dung bè bạn thân - sơ của ông. Từ những năm 1974, 1975, Viện Bảo tàng Mỹ thuật có sưu tập những bức tranh sơn dầu nửa trừu tượng của tôi - Một khi Viện Bảo tàng Nhà nước đã mua tranh, là họa sĩ có thể đãi các bạn bè chút tiệc rượu và cảm thấy mình khá "giầu" để mua sơn và vải mà mời nhau vẽ.

Đương nhiên tôi mua sơn, bút, ít bao thuốc lá Trường Sơn, cân đường cát đến biếu ông Phái. Dù bận mấy, tôi cũng phải qua nhà ông vài lần trong tuần. Thời đó không ai có điện thoại, nên khi muốn đến thăm nhau vài ba người cứ việc xồng xộc kéo đến. Nếu có ông ở nhà, thể nào sau khi chào hỏi, ông lấy bút ra vẽ. Nếu ông đi uống cà-phê đâu đó, thì tôi uống trà chuyện trò với bà Phái hoặc các con họ, nhiều khi dùng cơm luôn với gia đình. Mười năm sau, tôi có dịp đi nhiều nước, có lúc được mời đãi yến tiệc, nhưng hương vị độc đáo của những món ăn đơn giản như rau cà, hay món cầu kỳ như măng lưỡi lợn, hoặc bò bắp ướp gừng cuốn lại hầm khô, do bàn tay đảm khéo của bà Phái nấu, cứ làm tôi nuốt nước miếng khi nhớ lại. Khi ông Phái đã qua đời, bà Phái còn làm món đặc biệt đó gửi sang Tây cho tôi.*

Bạn bè năng đến nhà ông Phái là do bà Phái, người vợ rất chiều quý bạn chồng. Nhiều khi tôi sửng sốt vì những suy nghĩ rất thông thái, chu đáo, giản dị của bà Phái. Bà Sính luôn nghĩ tới các bạn của chồng. Sau khi ông Phái qua đời ngày 24 tháng 6 năm 1988, bà Sính soạn lại các di vật của ông và tặng lại cho từng người. Năm 1990, khi tôi về Hà Nội đến thăm bà cùng dâng hoa cho ông, bà Phái trao vào tay tôi hai vật kỷ niệm. Đó là chiếc kính viễn của Đức mà bà đã mua cho ông hai mươi năm trước, gọng kính nhỏ nâu có gắn viên đá nhỏ. Vật thứ hai là chiếc tẩu thuốc gỗ vẫn còn tàn tro thuốc cháy dở, đầu tẩu có khắc một khuôn mặt mà lạ thay giống hệt chân dung ông Phái. Hai vật đó ông đã thường dùng cho đến khi qua đời. Bà nói: "Có bao nhiêu người xin hai vật này, nhưng tôi nói để dành cho Văn Dương Thành, còn chiếc xe đạp thì cho anh Thái Bá Vân".

Hai tác phẩm trên một mặt vải đã tan biến

Tranh phố cổ Hà Nội của Bùi Xuân Phái
Trở lại thời năm 1976, ông Phái luôn đến thăm chúng tôi tại nhà ở 118C Quán Thánh, nơi ông đã vẽ hơn mấy trăm bức chân dung Văn Dương Thành, đã ký họa chì than, màu nước đến sơn dầu. Ông Phái không đến một mình mà luôn có một người đồng hành là anh Trần Trung Tín. Anh Tín vốn là tài tử điện ảnh khóa I, cùng khóa với nữ nghệ sĩ Trà Giang. Khi đó anh đang chán đời và làm thơ, nhưng ngoài anh ra, không một ai hâm mộ thơ anh! Anh Tín cao lớn quắc thước, khuôn mặt biểu hiện một cá tính sâu sắc bướng bỉnh, gan lì. Khi đó anh đã ly hôn, không ai nhắc nhở anh thay giặt quần áo, nên tứ thời anh đánh một chiếc quần đen mốc thếch và một áo sơ-mi nhung kẻ đỏ bụi bặm, chiếc xe đạp Phượng Hoàng nặng trịch tróc sơn của anh cũ kỹ rạo rệch quá lại hay thủng lốp nên anh thường cuốc bộ.

Anh Tín không bao giờ biết mệt mỏi khi ngồi chầu bên cạnh ông Phái và xem ông vẽ. Anh từng chứng kiến hàng trăm bức tranh từ khi ông Phái phác nét đầu tiên đến khi nét ký tên chấm dứt. Anh Tín say sưa theo đuổi từng rung động, từng nét bút run rẩy của ông Phái. Đôi khi anh reo lên, hồi hộp, đau khổ, kêu ca y như người mê bóng đá theo dõi cuộc đấu nảy lửa vậy. Rồi anh Tín vẽ. Trong căn hầm nhỏ 12m2 ở số 6 Đặng Dung, anh chỉ có giấy báo cũ, một chai dầu hỏa, chúng tôi chia xẻ cho một tuýp sơn dầu, đôi khi đã khô gần hết mầu, anh rạch bụng tuýp sơn ra, đổ dầu hỏa vào và bôi lên mặt báo cũ. Do sơn quá ít nên ta có thể đọc cả bài báo lờ mờ dưới lớp sơn. Hàng trăm bức "mẹ đất", "mẹ con", "nude" đã ra đời như thế.

Tranh phố cổ Hà Nội của Bùi Xuân Phái
Phần đông cho rằng, anh Tín thần kinh mất thăng bằng, tranh giấy báo cũ của anh cũng bị dửng dưng như thơ của anh. Chỉ riêng ông Phái là hết sức chăm chú xem và coi anh như một đồng nghiệp. Chính tâm hồn cao quý của Phái đã nâng niu trân trọng Tín trong bước đầu cầm cọ, đã góp phần thúc đẩy Tín tìm ra mình và tìm ra một phương tiện nghệ thuật để giải thoát. Tuy nhiên, những bức tranh trên báo cũ vàng ố, nếu có cho cũng ít người hiểu nên anh Tín chỉ bỏ chất đống dưới gầm giường, mặc cho gián, chuột chạy qua. Sau đó, năm 1976, anh Tín vào TP Hồ Chí Minh làm "lơ xe" rồi vẽ và vẽ.*

Anh Tín rất ngưỡng mộ Phái. Dù khi đó rất nghèo và thiếu ăn, anh sẵn lòng chia xẻ với ông những tác phẩm rút ruột ra của mình. Bằng chứng là đôi khi, trong lúc ông Phái đến nhà tôi chơi, toan và giấy đã hết, anh Tín chạy bộ về căn hầm nhỏ của anh và hùng hục vác lên một bức tranh lớn cỡ 150cm x110cm anh đã vẽ lên vải bao tải gạo. Ông Phái cương quyết từ chối vẽ đè lên đứa con tinh thần của anh Tín, nhưng Tín say sưa cầm chổi lông tự tay xóa tranh mình đi cho Phái vẽ. Đó là bức tranh "Văn Dương Thành chải tóc bên đèn", một trong những tác phẩm khổ lớn của danh họa Bùi Xuân Phái. Tiếc thay ta chỉ còn được xem qua những bức ảnh còn lại. Bức tranh đã thất lạc năm 1982. Một người có lẽ vì quá mến tôi nên đã xóa bức tranh quý giá đó đi để khỏi nhìn thấy hình ảnh Văn Dương Thành, dù người đó cũng rất quý trọng ông Phái và anh Tín! Đã hai mươi năm qua.*

Mười bốn năm qua, Hà Nội vắng Bùi Xuân Phái, nhưng với chúng tôi, ông Phái chỉ đang đi rong chơi đâu đó chốc lát, vì tâm hồn ông và nghệ thuật của ông luôn luôn tồn tại với chúng ta, trong tim chúng ta, mãi mãi.

Văn Dương Thành
(Văn nghệ)

Phố Phái

Bùi Xuân Phái là một họa sĩ bậc thầy của hội hoạ hiện đại Việt Nam. Tranh vẽ về phố phường và cảnh sinh hoạt hàng ngày của Hà Nội là bộ phận đáng kể nhất trong sự nghiệp nghệ thuật của ông. Nhà phê bình Phan Cẩm Thượng viết: "Bùi Xuân Phái vẫn là một họa sĩ gây ấn tượng nhất trong đời sống tình cảm của người Việt Nam. Đó là tình cảm về cố hương, cố nhân và đời sống thường nhật mà chúng ta hay lãng quên. Đối với Bùi Xuân Phái, vẽ cũng là hơi thở, cũng như nhu cầu ăn uống, cần liên tục và hàng ngày... Khó đếm chính xác số lượng tranh của Bùi Xuân Phái, cũng như khó đoán định tâm trạng ẩn nhẫn của họa sĩ qua từng bức tranh". Họa sĩ Việt Hải nhận định: "Bùi Xuân Phái vẽ để sáng tỏ 3 điều: Tôi là người tốt. Tôi là người yêu nước. Tôi là người có tài".

Bùi Xuân Phái sinh ngày 1-9-1921 tại Hà Nội. Ông vào học trường Cao đẳng Mỹ thuật Đông Dương khóa cuối cùng 1941-1946. Khi còn là học sinh Truờng Cao đẳng Mỹ thuật Đông Dương, Bùi Xuân Phái đã vẽ phố và đã đi dự triển lãm ở Tokyo. Năm 1946, ông đã nhận giải thưởng Triển lãm Mỹ thuật toàn quốc. Ngày 10-9-1996, Chủ tịch nước Lê Đức Anh ký Quyết định số 911KT/CTN tặng Giải thưởng Hồ Chí Minh đợt 1 cho 77 công trình, cụm công trình xuất sắc thuộc các lĩnh vực, trong đó có 8 bức tranh sơn dầu của Bùi Xuân Phái đã mang đến vinh dự lớn lao cho cả cuộc đời sáng tác của ông - Giải thưởng Hồ Chí Minh. Trước đó, Bùi Xuân Phái đã từng nhận được nhiều giải thưởng khác (Mỹ thuật toàn quốc 1980, Mỹ thuật Thủ đô 1969, 1981, 1983, 1984; Giải thưởng đồ họa Leipzig...). Nhưng sự ghi nhận lớn nhất mà ông giành được không chỉ ở các giải thưởng, mà ở cái tên cả nước Việt Nam đều biết: "Phố Phái". Mỗi con đường, mỗi phố đều mang tên một danh nhân, còn những phố, đường mang tên "Phố Phái" thì nhiều không ai đếm được. Nó tồn tại trong hoài niệm của rất nhiều người, dù thành phố có đổi thay. Những nơi gợi lại bóng hình "Phố Phái" vẫn là những nơi chứa chan nhiều cảm xúc.

Suốt trong 40 năm lao động nghệ thuật, Bùi Xuân Phái dành cho Hà Nội tất cả tình yêu của mình. Ông sống là để vẽ, vẽ vào bất cứ lúc nào, bất cứ chỗ nào có thể vẽ được. Những tranh phố của ông đủ dựng nên một thành phố thật, thân thiết với những Hàng Khoai, Hàng Mắm, Hàng Chĩnh, Hàng Rươi, nhưng là một thành phố của ký ức. Đó là những mảng tường vôi lở, những mái ngói rêu phong, những ô cửa nhỏ đợi chờ, những đám mây trắng ngần, những cột điện đầu ngõ xiêu vẹo... Một bút pháp vừa thực vừa hư, gây ấn tượng sâu sắc. Nó làm người ta không ngờ những nơi bình dị mắt ta quen nhìn hàng ngày lại có thể đẹp một cách giản dị và mãnh liệt. Nhà phê bình mỹ thuật Thái Bá Vân viết: "Hà Nội rất hội họa ở những phố phường xưa. Và có thể nói công bằng, theo cách của nghệ thuật rằng, Bùi Xuân Phái đã phát hiện ra nó. Là người Hà Nội, hình như ông được sinh ra để gắn bó, để cảm hóa chúng ta về một thế giới thể hình và màu sắc của riêng đây. "Phố Phái" là phố của chung tất cả mọi người, ông chỉ là người đầu tiên phát hiện ra nó - người đầu tiên và sau ông, hình như vẫn chưa có ai, dù đã có rất rất nhiều họa sĩ say mê đi tìm vẻ đẹp nơi rêu phong phố cổ".

Một mảng tranh nữa mà Bùi Xuân Phái được coi là độc quyền - mảng về nghệ thuật chèo. Ông đã vẽ được rất nhiều bức tranh về nghệ thuật chèo, lớn và nhỏ. Những bức tranh chèo của Bùi Xuân Phái chứa đựng cái thẩm mỹ dân gian hóm hỉnh của làng xã Việt Nam. Những hề say, hề gậy, những đào lệch, đào thương... được làm sống động bằng một ngôn ngữ hội họa. Các nhà phê bình cho rằng ứng xử thẩm mỹ của Bùi Xuân Phái với sân khấu chèo của mình là thân thiện và nhân tình. Những bức tranh của ông làm nên một ngôn ngữ chèo. Nhân vật người nông dân đồng bằng Bắc Bộ xuất hiện đầy chất thơ, sâu sắc và nhẹ nhõm. Năm 1960, Bùi Xuân Phái làm trang trí cho vở chèo "Sợi tơ vàng". Ông phát hiện ra chèo từ đấy, tạo ra một thế giới riêng cho mình và cho chèo. Khác hẳn với phố cổ, mảng tranh chèo khiến cho người xem phát hiện ra một Bùi Xuân Phái trẻ trung, dí dỏm.

Không chỉ có phố cổ, không chỉ có chèo, không chỉ có chân dung, Bùi Xuân Phái còn có những bức tranh đẹp về nhiều miền khác nhau của Tổ quốc: "Mỏ than", "Xúc than vào lò" "Phân xưởng nhuộm", "Hòa bình", "Cảng Đà Nẵng", "Phố cổ Hội An"... Bùi Xuân Phái vẽ tranh giản dị. Người ta nhận ra tranh của ông ở từng nét vẽ, từng mảng màu, không thể nhầm lẫn với ai.

Hơn 40 năm lao động nghệ thuật, Bùi Xuân Phái đã để lại hàng nghìn tác phẩm. Tranh của ông được trưng bày ở Bảo tàng Mỹ thuật Việt Nam và nhiều nước trên thế giới. Nhà sưu tập nổi tiếng Trần Hậu Tuấn (Thành phố Hồ Chí Minh) đã tập hợp rất nhiều tranh của Bùi Xuân Phái. Anh cũng là người đứng ra thành lập nhà tượng niệm họa sĩ tại Thành phố Hồ Chí Minh. Năm 1998, nhân kỷ niệm 10 năm ngày mất của ông (24-6-1988), Trần Hậu Tuấn cùng gia đình họa sĩ cho ra đời cuốn sách "Bùi Xuân Phái. Cuộc đời và Tác phẩm". Cuốn sách có thể coi là một triển lãm toàn cảnh thu nhỏ mà khi họa sĩ còn sống chưa có điều kiện thực hiện.

Tâm tư nghệ thuật

* Anh có thể giới thiệu qua về cuộc triển lãm tranh Bùi Xuân Phái vào ngày 24-6 này? Tại sao lại chọn tên "Tâm tư nghệ thuật"?

- Tên triển lãm - "Bùi Xuân Phái- Tâm tư nghệ thuật" được lấy từ tên cuốn sách mới nhất về ông do anh Trần Hậu Tuấn và tôi cùng làm. Cuốn sách tập hợp những ghi chép, chiêm nghiệm, suy tư của Bùi Xuân Phái về nghệ thuật nói chung và về hội họa nói riêng. Cha tôi có thói quen ghi chép những ý nghĩ bất chợt đến với ông, những điều ông trăn trở mỗi khi ông không bận với giá vẽ. Ông viết trong sổ tay, trên các mảnh báo, giấy rời, trên lề tranh bất kỳ... Sau này, khi cha tôi mất, gia đình đã gom lại, gìn giữ như kỷ vật quý về ông. Tôi và anh Trần Hậu Tuấn đã quyết định công bố những ghi chép này, chúng tôi nghĩ những trải nghiệm trong sáng tạo nghệ thuật của Bùi Xuân Phái, những điều từng dằn vặt ông - tới thời điểm này vẫn còn nguyên giá trị, nó còn giúp cho công chúng hiểu hơn về tinh thần cũng như nhân cách của ông. Triển lãm để tưởng nhớ họa sĩ nhân 15 năm ngày giỗ, đồng thời cũng là dịp công bố và ra mắt cuốn sách "Bùi Xuân Phái - Tâm tư nghệ thuật".


* Về các bức tranh sẽ được trưng bày lần này, có gì khác so với những triển lãm đã từng tổ chức?

- Triển lãm gồm khoảng 60 tác phẩm, trong đó phần lớn là những tác phẩm của Bùi Xuân Phái mà nhà sưu tập Trần Hậu Tuấn mới tìm được. Anh Tuấn tìm được nguồn từ Pháp, mua lại của ông cựu Đại sứ Pháp tại Việt Nam, các bức tranh chủ yếu vẽ trong khoảng 1979-1981, gồm tranh phố, biển, nông thôn, tự họa. Đặc biệt là những bức tự họa mới tìm thấy có ảnh hưởng tranh Van Gogh - đầy tâm trạng và rất xúc động, hẳn ông rất đơn độc khi vẽ những bức tranh này, xem tranh tôi thấy thương ông...
Gia đình tôi cũng chuyển một ít tranh ở Hà Nội vào. Trần Hậu Tuấn có thể không cần thêm tranh, nhưng anh ấy muốn có sự tham gia của chính gia đình họa sĩ, còn tổ chức và lo liệu cho cuộc trưng bày này chủ yếu vẫn là Tuấn.


* Nhà sưu tập Trần Hậu Tuấn hiện là người đang giữ nhiều nhất tác phẩm của Bùi Xuân Phái, những bộ sách lớn về Bùi Xuân Phái do Trần Hậu Tuấn làm cho thấy Tuấn am hiểu họa sĩ như một nhà "Bùi Xuân Phái học". Anh có thể nói thêm về nhân vật này?

- Tuấn là bạn thân của tôi từ hồi còn bé, Tuấn đến nhà chơi, gặp cha tôi và cậu ấy đã được ông coi như một người bạn trẻ tuổi. Tuấn có một tình yêu mê cuồng với ông và chịu ảnh hưởng đến nỗi nhìn sự vật và cuộc đời bằng cái nhìn Bùi Xuân Phái, căn đo cái đẹp bằng thước đo của ông. Với cả hai chúng tôi - ông là mẫu mực, chúng tôi nhìn vào để ứng xử và sống, Trần Hậu Tuấn thương mến và kính trọng ông như một người cha. Tuấn là người có công lớn trong việc gom tìm tư liệu và tác phẩm, phục dựng chân dung Bùi Xuân Phái một cách có hệ thống. Tuấn làm những công việc ấy trước hết vì tình yêu của Tuấn với ông Phái, và vì nghệ thuật của Bùi Xuân Phái cũng chính là sự nghiệp của Tuấn, tôi cho rằng cuộc gặp gỡ giữa hai người này là một mối duyên lớn.

* Gia đình họa sĩ và nhà sưu tập Trần Hậu Tuấn có ý định tổ chức những cuộc triển lãm tranh Bùi Xuân Phái trở thành một hoạt động mỹ thuật - thường niên?

- Chúng tôi cũng định từ nay trở đi, mỗi năm sẽ cố gắng tổ chức triển lãm tranh Bùi Xuân Phái một lần. Tôi nghĩ là việc làm này không cũ, không nhàm, mà nó có ý nghĩa với những thế hệ lớn lên sau này, khi họ cần hiểu về Bùi Xuân Phái, về phố cổ Hà Nội... Việc làm này sẽ giúp mọi người nhìn nhận một cách hệ thống về ông, về nhân cách nghệ sĩ, cuộc đời, con người, tác phẩm... đó cũng là việc khẳng định một chân giá trị.

* Cảm ơn họa sĩ Bùi Thanh Phương!

QUỲNH HƯƠNG thực hiện
(Báo Gia đình và Xã hội)

... Nét vẽ cuối đời của họa sĩ Bùi Xuân Phái tự dành cho ông là bàn chân của chính mình. Dòng chữ " trong lúc ốm đau thời gian đi cực kỳ là chậm ! Nhất là đêm gần về sáng" được đặt cạnh bàn chân,trên bức kí họa,bày tỏ nhẹ nhàng như hơi thở của kẻ đặt chân ngay ranh giới tử sinh .Bàn chân ấy đi xuyên qua biết bao biến động của thời cuộc,trong đó gồm cả một thời kỳ "không chỉ khó khăn về kinh tế, đe dọa của bom đạn mà còn cả thói đạo đức giả,chủ nghĩa cơ hội,sự ấu trĩ và cả những kẻ ưa chụp mũ lên người khác "-theo lời giới thiệu của nhà sưu tập tranh Trần Hậu Tuấn trong cuốn sách Tâm tư nghệ thuật.
Cả một thế giới vô thanh nhưng lại " nói " nhiều ,nhiều đến tận cùng của sự hiểu biết trong các bức tranh Bùi Xuân Phái được in trong sách Tâm tư nghệ thuật. Những cô gái phường chèo mang khuôn mặt không mắt ,không miệng,những con người không khuôn mặt.Những con phố,căn nhà biết nhảy múa,cong võng một sinh lực chịu đựng nhưng dẻo dai bất tận : phố và nhà được quây lại thật ấm ,thật hẹp,thật gần gũi,toát lộ tuyệt diệu một tâm thức Việt Nam.
Chữ nghĩa của Bùi Xuân Phái trong Tam Tu Nghe Thuat không văn vẻ. Hiển diện sự giản dị của sức mạnh nội tâm. " Không kheo tài ,khoe giỏi,khuếch khoác bịp bợm. Nhà nghệ sĩ chân chính phải chịu đựng những không may của cuộc sống,đôi khi chịu đựng những đau khổ do hoàn cảnh tạo nên", ông viết ." Say mê vẽ,giữ lửa liên tục,nguội lạnh là chết", vẽ là viết,viết là vẽ,lập ngôn đi liền với hành động.
Xin dừng lại tâm trí một đỗi mà lắng nghe lời ông. " Nhà phê bình chân chính không vì danh lợi mà làm việc,không để đồng tiền hoặc quyền thế sai khiến. Đối với những kẻ phê bình láo ,kể cả nhữ kẻ nịnh hót để kiếm chác chỉ nên giữ một sự lặng lẽ khinh bỉ. Những con người hiểu biết sâu sắc,nhậy cảm sẽ làm rõ vấn đề". Bùi Xuân Phái để lại cho cuộc đời một phong thái điềm tĩnh,một trợ lực tinh thần cho những ai hiểu tận tâm can, rằng bảo vệ cái đẹp là điều gian nan.
Còn gì đáng nói hơn ngoài nhân cách,giữa chốn bụi trần ? Nhân cách Bùi Xuân Phái. Với thông điệp chân thật nhất mà khó khăn nhất cho tâm hồn mỗi người và nhân loại- " Không hiểu mình thì dễ nhầm lẫn cái đẹp cái xấu "

BXP - Vẽ để mà không vẽ

Kỷ niệm 13 năm ngày mất của họa sĩ Bùi Xuân Phái, Gia đình họa sĩ BXP cùng nhà sưu tập Trần Hậu Tuấn đã tổ chức cuộc triển lãm mang tên " Hà nội,Phố thứ 37- Phố Phái". Điều đặc biệt là giấy mời của cuộc triển lãm được đính kèm bài viết của nhà phê bình Thái Bá Vân viết sau ngày Bùi Xuân Phái mất. Dưới đây là bài điếu của Thái Bá Vân viết cho Bùi Xuân Phái cách đây 13 năm.
---------------------------
Nói theo nghĩa nào đó, Hà Nội lên đến 2 triệu người. Mà nói theo nghĩa nào đó, Hà Nội bao giờ cũng chỉ có dăm ba người, chia nhau trong từng tình yêu và thế kỷ:
Làm sao nói được giản đơn rằng đứng trong số 2 triệu người kia, hay đứng trong số dăm ba người này, là hơn hay là thiệt, là rủi hay là may, là sướng hay khổ.
Bùi Xuân Phái ở đâu? Điều đó không quan trọng mấy. Quan trọng và công bằng hơn, an tâm hơn là không ai tự chọn được cho mình thân phận cả. Chỉ biết con cá nhỏ mấy cũng thích tụ về bơi lội giữa những dòng sông lớn, không con nào ưa nước đọng, ao tù.
Hà Nội là một dòng sông lớn và Bùi Xuân Phái là một ý thức trẻ trung.
Nghệ thuật và danh nhân phải có cái hạnh phúc được đầu thai, rồi nuôi cấy và dập vùi, ở những trung tâm và thời đại to tát. Anh Phái bé bỏng thôi. Nhưng là một bé bỏng riêng biệt, không thể nào thay thế. Cuộc rong chơi can đảm, lầm lì của người đó bằng cây bút vẽ và bằng bảng màu của mình là đẹp và có ý nghĩa cho Hà Nội. Cho chúng ta mãi mãi. Làm chứng cứ nhân văn cho một ý thức nghệ thuật.
Ở đám tang Bùi Xuân Phái, tôi rất để ý một vòng hoa lớn, chưa từng thấy ở những cuộc chia tay long trọng khác. Vòng hoa ấy ký tên: "Những người yêu nghệ thuật". Anh Phái thật là sang, Hà Nội thật là sang.
Anh Phái mắc bệnh vẽ. Ngồi đâu vẽ đấy, bạ gì vẽ nấy. Nhìn theo mà vẽ, thuộc lòng mà vẽ. Vẽ thực, vẽ bịa, vẽ cho đến chết. Mảnh giấy cuối cùng không để lại của anh (anh đã vò xé đi) là hình vẽ mấy người bệnh nằm chung phòng ở nhà thương. Sự vẽ của anh chỉ có thể gọi bằng câu nói của chính anh, với tôi một lần, là "Vẽ để mà không vẽ" là đúng hơn cả.
Thế mà Hà Nội - Phố của anh đôi khi lớn, nặng, lâu bền, vượt ra ngoài cuộc đời tác giả. Chúng là giọt máu của cả nền văn hiến Thăng Long mà trong đó anh là một sắc mặt thì đúng hơn. Từ khi có Bùi Xuân Phái, tôi chưa thấy ai vẽ Hà Nội mà không vương vào anh. Con tính hội họa của anh đã đến một mẫu số chung nhỏ nhất rồi.
Làm sao ta biết được một con người, nói chi là nghệ sĩ. Trong nhiều năm được làm bạn với anh, cái may mắn của riêng tôi là đã biết quý mến và chăm chú vào những bâng quơ ngắn ngủi, vào những chi tiết rất nhỏ trong một ngày thường của anh. Tôi tiếc gì những định nghĩa lớn lao mà thật ra tìm đâu cũng thấy. Tôi phải biết ơn anh, những người như anh đã thức tỉnh ở tôi một thức tỉnh dai dẳng, nhẹ nhàng khó tả về nghệ thuật, như cái thế giới buồn buồn đậm đặc trong từng nét vẽ của anh.
Bùi Xuân Phái đã vẽ những bức tranh ngon lành, đẹp đẽ tưởng như trực giác hội họa là nằm ngay trong trí tuệ phát minh. Cái bản năng sinh sản cụ thể ở anh đã nằm ngay trong trí tưởng tượng hồn nhiên, một cuộc hôn nhân chỉ có ở những tài năng lớn.
Bức sơn dầu cuối cùng của anh vẽ một ngày tháng 4 năm 1988 đang treo ở bàn thờ anh, là Ngõ Huyện. Ta thấy ngay căn nhà lặng lẽ là nóc Nhà thờ Hà Nội. Hai bức tranh cuối cùng anh cho tôi, giữa tháng 6 năm 1998, là hai cái khoả thân bé bỏng trong lòng bàn tay, một vẽ trên vỏ thuốc lá Gauloises của Pháp và một trên vỏ Gallant của Ấn Độ.
Nhìn vào đời người, hình như có những năm tháng là bó buộc quá cho sự vẽ của Bùi Xuân Phái. Nhưng nhìn vào tác phẩm, Phái là hoàn toàn tự do trong cử chỉ sáng tạo. Anh đã vẽ nhiều bức tranh ngay trước mắt tôi, lơ đãng, hồn nhiên như đứa trẻ nghịch cát. Những khi đó, tôi cứ nghĩ tác phẩm kia nó tự xuất phát trong anh chứ không có can thiệp của một sự đẻ ra nào bởi anh cả. Nghĩ về một tác phẩm ra đời, cũng như đứa con, tôi còn thấy sự có thể ở lại là nằm trong một trái ngược. Là niềm vui hay nỗi khổ. Nó bay đi như tự do hay nó đọng lại như định mệnh cũng là.
Người nghệ sĩ nào cũng chỉ như chiếc sợi phiêu bồng, cố luồn cho lọt vào tấm vải nghệ thuật chung đã chật cứng dọc ngang. Cái nhu cầu phải vào được giữa hài hoà và trật tự chung đó lại chưa dẫn ai thẳng tới kết quả bao giờ. Bởi các ngõ lối đều như ma chơi, khi ẩn, khi hiện, khi chặn đứng mọi nẻo ra vào. Thế cho nên, người có nhân cách tử tế và chân thành (như con nít) và giờ cũng có cái mặc cảm lầm đường hay tha hoá.
Mảnh nhật ký của Bùi Xuân Phái có ghi một câu của nhà điêu khắc hiện đại, Brancusi, bằng tiếng Pháp: "Quand nous ne sommes plus enfrants, nous sommes dèjà morts" (Khi chúng ta không còn là trẻ con nữa, thì chúng ta đã chết rồi). Lại ở một mảnh khác có hình, anh vẽ chân dung họa sĩ Cézanne và ghi một câu của ông này, cũng bằng tiếng Pháp: "Le monde ne me comprend pas. Et moi, Je ne comprends pas le móne. C'est pourquoi je me suis retiré" (Đời không hiểu ta và ta không hiểu đời. Vậy cho nên, ta xin thu mình lại).
Từng thế kỷ có định mệnh của nó. Tôi nghiệm một điều, nhiều lần thấy trong lịch sử nghệ thuật, là cứ vào cuối thế kỷ, lại xảy ra những cuộc chia tay lớn. Đừng hiểu là buồn, cũng đừng hiểu là vui.
Với nhiều cuộc ra đi khác trong vài năm nay, tôi có cái linh cảm đang đứng trước sự kết thúc của một vòng quay tất yếu.

Hà Nội, tháng 7 năm 1988

Thái Bá Vân

Và chỉ sau khi ông mất
 

Bùi Xuân Phái (1/9/1920 - 24/6/1988) là một trong những hoạ sĩ lớn của Việt Nam. Ông người làng Kim Hoàng, xã Vân Canh, tỉnh Hà Đông. Sinh ra tại Hà Nội và trưởng thành từ trường Cao Đẳng Mỹ thuật Đông Dương (1941 - 1946), ông được mọi người biết đến nhiều nhất với các tranh sơn dầu vừa và nhỏ về đề tài phố cổ Hà Nội.

Sự thể hiện bề mặt của tranh ông được so sánh với Marquet và chiều
sâu trong các tranh về phố Hà Nội làm người ta nhớ đến Mondrian và Klee. Tuy vậy, tâm hồn và phong cách của ông, như được thấy trong các bức tự họa, lại có dáng dấp của Van Gogh. Nhiều tranh của ông vẽ một người đàn ông với đôi mắt buồn và hoảng hốt, như dấu vết của một quá khứ đằng đẵng trong buồn khổ. Cũng như Van Gogh, ông mất đi truớc khi tài năng của mình đuợc công nhận. Ông đã sống một cuộc đời nghèo khổ. Tài năng của ông không được phát hiện bởi xã hội đương thời. Và chỉ sau khi ông mất, các tác phẩm của ông mới được biết đến và đã gây tiếng vang lớn.

VUA PHỐ CỔ

Cả cuộc đời sáng tạo của ông gắn bó với những mái nhà, bức tường rêu phong, đường nhỏ, cây đa, ngõ hẹp... của 36 phố phường cổ xưa của Hà Nội

Có người nói vui những phố như hoạ sĩ Bùi Xuân Phái vẽ thuở nào đã và đang mất đi trong cơ chế thị trường. Và điều đó giúp cho chân dung "Phố Phái" ngày càng trở nên độc đáo và đắt giá hơn bao giờ hết. Có thể nói, cả cuộc đời sáng tạo của ông gắn bó với những mái nhà, bức tường rêu phong, đường nhỏ, cây đa, ngõ hẹp... của 36 phố phường cổ xưa của Hà Nội.

Ông vẽ như một nỗi ám ảnh lạ kỳ với những đường phố, xóm ngõ. Những mái ngói nghiêng nghiêng, những bức tường xiêu vẹo, những con đường loang những bóng nước mưa như cất lên những áng thơ thâm trầm sâu nặng của một kiếp người. Màu sắc phố của ông giữ vững vẻ đẹp nồng nàn của thời gian. Hình tượng những ngôi nhà mái ngói dù có bị xô nghiêng đi trong bố cục nhưng lại đầy sự sống. ẩn chứa trong cái quãng nâu trầm không một bóng người ấy là cả một tâm hồn đầy rung cảm làm lay động trái tim người. Ngỡ rằng trong cái mảng màu đặc quánh ấy, ở đâu đó trong ngõ vắng, có tiếng người thì thầm và những nụ cười hồn hậu đang âm vang. Người xem có cảm nhận phố của Phái buồn, cô quạnh và lạnh lẽo...Có phải đó là tâm trạng u hoài của một đời người về mảnh đất cố đô xưa đang tàn lụi? Đâu chỉ có vậy, càng về cuối đời, những sáng tác của ông tràn trề ánh sáng và những bảng màu giàu tâm cảm lạc quan hơn đã bừng lên ở sắc tươi và những nét viền càng ngày càng thanh thoát hơn, đã bớt đen trong chấm phá. Các tác phẩm Ô Quan Chưởng, Ven chợ Ngô Sĩ Liên, Trong phân xưởng nhuộm Sông Đà, Trước giờ biểu diễn... đã xôn xao tiếng lòng. ở những tác phẩm đó, người xem hình dung ra đôi mắt ông đã bớt u hoài và một đời sống và con người mới đã ùa vào tâm hồn như một nhu cầu đổi mới trong sáng tạo. Trục vận động cảm xúc của ông ngày càng lung linh sự sống vận động theo thời gian và sự đổi thay mới lạ trong mỹ cảm.Chả vậy mà sau này, ông đụng chạm cả tới những cô đào, anh kép, những làng quê với đống rơm, con bò cùng những cô gái thôn quê. Cũng vẫn với phong cách tạo hình đầy tâm trạng, tranh của ông luôn luôn thể hiện một sắc thái độc đáo gây ấn tượng mạnh mẽ cho người xem qua những bảng màu và đường nét với một tiềm thức xô lệch đột ngột về cảm xúc.

Trong phố của ông có ngôn ngữ riêng của mình. Những phố cổ đầy biểu cảm và có những giai điệu đẹp thầm kín. Ông là một hoạ sĩ đồng thời ông cũng là một nghệ sĩ đầy lãng mạn về cuộc sống. Sau khi tốt nghiệp trường Cao đẳng Mỹ thuật Đông Dương khoá 1941 - 1946, hoạ sĩ Bùi Xuân Phái trở nên một hiện tượng và gây dấu ấn về tài năng như một phong cách, một trường phái. Nhiều hoạ sĩ trẻ sáng tác theo tư duy nghệ thuật của ông. Đặc biệt, lớp đồng nghiệp đều coi ông là một tấm gương sáng về sự cần cù nhẫn nại và mê say sáng tạo trong lao động nghệ thuật.

Ông mất năm 1988, thọ 68 tuổi và là một diện mạo tiêu biểu cho nền hội hoạ Việt Nam hiện đại. Ông đã được Đảng và Nhà nước Việt Nam tặng Giải thưởng Hồ Chí Minh về văn học nghệ thuật./.

BXP-Utrillo Của Hà Nội

Đi giữa Hànội,người ta có thể chỉ tay vào một góc phố nhỏ nào đấy,nhà cửa dồn nép vào nhau,lặng lẽ dưới một đường viền chậm chạp,gập ghềnh của mái rồi bâng quơ đâu đó một bóng người qua đường,hay một chiếc xích lô đợi khách dưới những ô cửa tối sầm,mà bảo rằng :"Trông Bùi Xuân Phái qúa!". Cũng như người ta có thể ngắm nhìn ở những nẻo đường Montmartre hay ở ngoại ô Paris một vạt tường già nua bóc vẩy,một giáo đường vắng lặng với vài cây cổ thụ không lá,cô đơn,mà bảo:" Kia là một Utrillo!".
Cả hai, đều là họa sĩ chân dung cái thành phố mà họ đã sống,đã yêu,đã cô đơn trong hy vọng,vào những thời gian và không gian khác nhau.Thành phố của họ vừa cổ kính,vừa dân dã. Cả hai đều có cái ngây thơ can đảm là lắp đi lắp lại trăm ngàn lần xúc cảm hội họa của mình trên cùng một môtíp đứng yên.Và cứ thế,họ vẽ cho tới khi tắt thở.
Tranh của Bùi Xuân Phái có sức mạnh im lặng kỳ lạ. Im lặng đến nín thở,vô tội,của những phố ngõ bình thường Hà Nội vốn đã đẫm phong trần.Chúng là tiếng nói của một tâm hồn độc thoại,được thốt lên bằng cử chỉ hội họa thống thiết,mê cuồng,ở một đời nghệ sĩ.Mà trong đó còn giữ cả một cái gì tươi mát,trẻ thơ.
Tôi đã bỏ lỡ dịp hỏi Bùi Xuân Phái xem ông yêu mến Utrillo đến mức nào.Nhưng tôi biết,có một tình cờ lịch sử,là thời điểm Utrillo qua đời(1955),cũng chính là khi Bùi Xuân Phái đã đổ dồn mọi thương cảm mê man vào phố cổ Hà Nội,mở đầu thời kỳ đẹp nhất của hội họa và cá tính ông.Một gặp gỡ xa xôi nào ở miền vô thức của nghệ thuật chăng ?
Lịch sử mỹ thuật sẽ ghi có một" thời kỳ xám" của Bùi Xuân Phái.Cũng như đã ghi có một "thời kỳ trắng" của Utrillo.
Mầu xám này của đá.
Cái thời kỳ mà những mảnh báo cũ,những tờ bìa,miếng toile nhỏ như bàn tay,đã uống no mầu xám,lắng chìm trong tiếng dội của đáy tâm tư.Đó là thời kỳ Hà Nội Hà Nội nhất,mà Bùi Xuân Phái cũng là Bùi Xuân Phái nhất.
Hà Nội có một cuộc đời máu thịt,không nhất thiết phải phô trương,xa xỉ. Cũng như "thời kỳ xám" của Bùi Xuân Phái,có cuộc đời âm thầm của nó,không cần hớn hở,đua chen.
Ở đây,Hà Nội khuất sau những phố nhỏ,đền chùa,Văn Miếu,và những cây đại thụ lầm lì tuổi tác.Hà Nội như một tấm bia đá bạc phơ,dãi dầu cái đẹp nặng chìm của thời gian,thế sự.
Vào những năm cuối đời,hội họa của ông có nhẹ nhàng,linh hoạt và tươi tắn hơn.
Tôi chưa thấy một ai yêu Hà Nội mà không muốn có bên mình,hoặc mang theo mình,một Bùi Xuân Phái.

Thai Ba Van