Enciklopedio Kalblanda > filozofio / scienco > biologio > Aristotelo |
Aristotelo (-384 al -322) (greke: Aristoteles) estas tre
grava greka filozofo, Li kaj Platono
metis la fundamenton de okcidenta filozofio. Platono instruis Aristotelon
kaj Aristotelo instruis Aleksandron la Grandan. En la jarcento XIII,
Akvino nomis lin simple "La Filozofo", kaj Danto kiel "la mastro de tiuj, kiuj scias".
Ecx hodiaux en nia jarcento, lia verko pri etiko, politiko kaj
poezio restas avangarda. Lia scienco nun estas malaktuala, sed ecx gxi
profunde formigis modernan sciencon. Scienco kiel bazita sur observado kaj
logika pensado, ekzemple, devenas de Aristotelo.
Li estis naskita en -384 en Stagiro en norda Grekio, filo de
kuracisto. Havante 17 jarojn, en -367 li iris al Ateno por studi
cxe la Akademio, la lernejo de Platono, kaj restas tie dum la
sekvanta du jardekoj. En -344 li forlasis, irinte al la insulo
Lesbo por studi maran biologion dum du jaroj kaj tiam instruis
Aleksandron dum tri. En -335 Aristotelo starigis en Ateno
lian lernejon, la Liceo. En -323, je la morto de
Aleksandro, li forlasis Atenon kaj, post unu jaro, mortis.
Aristotelo lispis.
Etiko
Politiko
Organo
Posta Analitiko
Fiziko
De Animo
ktp...
Kvankam lia instruisto estis Platono, Aristotelo kaj Platono estas
historie la du polusoj de Okcidenta filozofio. Platono kredis al idealismo,
ke la mondo de vido, auxdo, tusxo, ktp, nur estas pala respegulito de la
vera realo de ideoj. Aristotelo atakis la idealismon de Platono en
lia tre grava verko, Metafiziko, inter aliaj.
La verko Etiko temas pri kiel esti felicxa,
la celo de vivo laux Aristotelo. Li diras ke la felicxa homo estas la virta
homo; ke ricxo, famo, honoro, ktp, estas sxajne, ne vere, bonaj. Do la
libro estas cxefe pri virto. Virto, li diras, ne estas trovita en
la ekstremo sed en la mezo: la ora mezo. Ekzemple, en milito, la
ekstremoj, timo kaj auxdaco, detruas la soldaton; sed la mezo, kuragxo,
savas lin. Virto estas atingita kiam la racia parto de animo regas la
malracian. Per ada praktiko, tia regado farigxas kutimo de animo: "Ni
farigxas justa per justa agado, memregada per memregada agado, kuragxa per
kuragxa agado." Tia kutimo disvolvigita de praktikado estas nomita
virto (en la greka, la vorto estas arete, kies largxa
signifo estas "boneco").
La kvar cxefaj virtoj
estas:
prudento,
memregado,
kuragxo kaj
justeco.
Etiko ankaux pritraktas amikecon kaj la bonecon
de la intelekta vivo, kiu portas la plej altan felicxon laux la
Filozofo.
La ideo ke la celo de vivo estas felicxo estis poste disvolvigita de Lokeo kaj Mill kiel
radiko de siaj politikoj.
En Politiko li pritaktas la idealan civiton (komparu
la Respubliko-n de Platono kaj
la Civito de Dio-n de Auxgusteno). Aristotelo komparas la multajn
formojn de civito en Grekio. Li vidas politikon kiel lukto inter la
ricxuloj kaj la malricxuloj: kiam la ricxuloj aux malricxuloj havas tro
multe da potenco, la civito ne bone servas cxiujn kaj poste ruinigxas en
milito aux renverso. La plej bona civito servas ambaux: la malricxuloj cxar
ili estas la plimulto de piedoj; la ricxuloj cxar ili estas la plimulto de
mono kaj rimedo. Iafoje Aristotelo sonas kiel
Markso aux
Orvelo.
Liaj verkoj pri logiko --
Kategorioj,
De Interpretado,
Anatauxa Analitiko,
Posta Analitiko,
Temoj
kaj
Sofismaj Refutoj --
estas are konata kiel la Organo. En la jarcento
XVII, Bakono plue disvolvigis la ideojn
de Aristotelo pri logiko en sia verko, la Nova Organo,
helpinte fondi modernan sciencon.
En la Organo, Aristotelo diris, inter aliaj, ke cxiu ajxo
havas esencon kaj akcidentojn. La esenco estas tiu, kiu
apartenas al gxi laux difino. Ekzemple, homo estas, laux difino, racia
animalo, tial lia animaleco kaj racieco apartenas al li kiel parto de lia
esenco. Akcidento, aliflanke, estas eco de ajxo kiu ne apartenas
al gxia difino aux esenco. Ekzemple, la alteco aux koloro de homo estas
akcidentoj. Mi estas homo se mi estas blanka aux nigra, alta aux malalta,
ktp.
Aristotelo ankaux diris ke cxiu ajxo estas klasigebla hierarkie. Cxiu
fizika ajxo aux substanco apartenas al klaso, kiun Aristotelo nomis
gxian specon kaj al superklaso aux gxia genro. Ekzemple, homo
kaj cxevalo ambaux apartenas al la genro "animalo", kaj al siaj specoj,
"homo" kaj "cxevalo". La speco devenas de la genro per diferenco. La
diferenco de la speco "homo" de la genro "animalo" estas la eco de racieco.
Aristotelo fidis sian sensojn. En Posta Analitiko,
la plej facila verko el la Organo, li argumentis ke scienco
estas konstruita el aksiomoj (= memevidentaj, antauxsupozitaj
asertoj) per racio kaj senso: per senso ni akiras faktojn, kaj per
racio ni pensas logike pri cxi tiuj faktoj. Sed tio logike maleblas komenci
sen aksiomoj, kiuj servas kiel radiko aux fundamento.
La produkto de tia procezo estas kampo de scio aux scienco. Tio
tre similas al nia moderna scienco, sed moderna scienco ne naskigxis gxis
Galileo aldonis eksperimentadon kaj
matematikon al la aristotela ideo de scienco.
En Fiziko li klarigas lian fizikon, precipe pri
movo kaj sxangxo kaj kiel li okazas. Gxi enhavas tre interesan
diskuton pri senlimeco kaj hazardo.
Laux Aristotelo, cxio kreitajxo havas kvar kauxzojn: materia,
fina, efika, kaj idea. Ekzemple, tablo havas:
Platono diris ke la sola kauxzo estas la idea; modernanoj kutime diras
ke la sola kauxzo estas la efika; Aristotelo diris ke cxiuj kvar estas
kauxzoj. El la kvar kauxzoj, la tre trompema por la moderna menso estas la
fina kauxzo.
El lia ideoj de kauxzo kaj senlimeco, Aristotelo diris ke estas unu
sola cxiopova Dio kiu kreis la universon. Stranga diro el pagana
busxo. Lia pruvo, kiun Akvino
prenis kaj profundigis, skizas jene:
Aristotelo en De Animo diris ke la homa animo havas
tri partojn: la vegetala animo, kiu nutras kaj kreskas; la sensa
animo kiu movas sian korpon kaj sensas; kaj la racia animo kiu
pensas. Plantoj havas nur la vegetalan animon; animaloj havas la vegetalan
kaj sensan, sed nur homo havas cxiujn tri animojn.
Aristotelo vidis la teron -- kaj cxio sub la luno -- kiel loko
tre difektema kaj almenaux hxaosa, loko de sxangxo kaj morto, dum la
cxielo estas loko sensxangxebla, eterna, paca, perfekta. Cxi tiu mondbildo
grave influos la menson de la Okcidento inter 1100 kaj 1600.
Laux Aristotelo, la tero estas farita de kvar elementoj: tero, akvo,
aero, fajro. Tero estas la plej peza kaj tial eme falas al la centro de
la universo, al la Tero mem. Akvo estas pli malpeza ol tero, sed pli peza
ol la aliaj elementoj, do li falas inter la tero kaj aero. Simile, aero
estas pli malpeza ol akvo, kaj fajro la plej malpeza. La cxielo -- la suno,
steloj, ktp -- estas farita el kvina elemento sensxangxebla, kiun li nomis
kvintesenco.
Aristotelo ankaux verkis pri biologio, logiko, poezio, retoriko,
vetero kaj astronomio.
Aristotelo verkis multajn verkojn, kion ni scias cxar ni havas ampleksan
liston de lia verkaro. Laux la listo, nur ono da liaj verkoj ne estis
perdita. Ekzemple, li verkis dialogojn en la stilo de Platono, sed
neniu el tiuj ankoraux ekzistas. Plejparte la verkoj, kiujn ni efektive
havas, estas notoj de prelegoj skribitaj de liaj studentoj kaj, en la
jarcento -I, redaktitaj de Androniko de Rodo. Aristotelo verkis
en la greka kun bona stilo, sed la verkoj kiujn ni havas estas en lingvo
kruda kaj skiza.
En la jarcento VII, la araboj kaptis Egipton kaj eltrovis la
verkojn de Aristotelo. Ili sxatis la sciencon de Aristotelo, sed lia
filozofio defiis ilian fidon. La islamanaj filozofoj Aviceno kaj
Averoso penis akordigi la filozofion de Aristotelo kun islamo, sed plejparte fiaskis.
Dume, la Okcidento forgesis Aristotelon inter 400-1100, sed tiam
retrovis lin en la jarcento XII en araba traduko en Hispanio. Tio
estis pensobombo por kristanismo,
simile al la posta de Darvino. Sed post du
jarcentoj, kristana Euxropo plejparte sorbis la penson de Aristotelo,
precipe per la verkoj de Sankta Tomaso
Akvino, kies sintezo de kristana kaj aristotela penso --
tomasismo -- estis esprimita filozofie en lia Summa
theologica kaj poezie en La Dia komedio de Danto. Per la sintezo, la ideoj de
Aristotelo povis farigxi la fundamento de moderna scienco.
Lia verko en fiziko kaj logiko ne estis preterpasita gxis Galileo kaj Bakono en la jarcento XVII; en
biologio ne gxis Darvino en la
jarcento XIX. Liaj verkoj pri politiko, etiko kaj
poezio restas avangardaj.
Verko de Aristotelo ne estas lernolibro; anstataux, gxi estas
libro verkita por tiuj, kiuj jam rekonas kaj scias la cxefajn vortojn kaj
ideojn de lia filozofio. Cxar vi ne estas studento cxe la Liceo, tial aux
vi devas legi pri tiaj ideoj en enkonduka libro pri Aristotelo (supre mi
donas al vi etan enkondukon), aux vi devas enplongxi kaj, iom post iom,
lernas la vortojn kaj ideojn, same kiel vi lernis la vortojn de via
patrolingvo. Vi devas legi kelkajn verkojn antaux ol vi sentos sin komforta
en lia mondo. Cxiu verko ne tute klarigas lian penson, sed anstataux
estas unu aparta fenestro al lia penso.
La verkoj plej facile legi kaj kompreni estas
Poetiko,
Etiko kaj
Politiko.
La verko la plej malfacile (almenaux por mi) estas la Antauxa
Analitiko.
Por kompreni la Okcidenton kulture kaj filozofie, precipe
inter 1200-1700 -- ekzemple, por legi
Danton,
Sxekspiron,
Galileon,
ktp
-- legado de Aristotelo estas tre utila kaj preskaux neevitebla.
Platono estas kara al mi, sed ecx pli kara estas la vero.
Cxiuj homoj, laux naturo, deziras scii.
Homo estas laux naturo politika animalo.
Tiu, kiu ne povas logxi en civito, aux ne bezonas pro memsuficxo,
devas esti aux besto aux dio.
Malricxeco estas la patro de revolucio kaj krimo.
Ni farigxas justa per justa agado, memregada per memregada
agado, kuragxa per kuragxa agado.
Unu hirundo ne faras la printempon.
Poezio estas pli filozofa kaj de pli alta valoro ol historio.
La plej grava por stilo estas regado de metaforo.
Bona stilo, unue, devas esti klara.
Beleco estas la donaco de Dio.
La fluto ne estas instrumento kun bona morala efekto; gxi
estas tro ekscita.
Espero estas songxo veka.
~stefano@pobox.com/11.481 B 37 20:49:58
Vivo
Verko
Etiko
Politiko
Organo
Posta Analitiko
Fiziko
De Animo
Ktp...
Post morto
Konsilo al la Leganto:
Diroj:
Ligiloj:
Verkoj de Aristotelo cxe MIT (angle)
Originale verkita de Stefano KALB
je januaro 1996.