Aristotelo

Li estis naskita en -384 en Stagiro en norda Grekio, filo de kuracisto. Havante 17 jarojn, en -367 li iris al Ateno por studi cxe la Akademio, la lernejo de Platono, kaj restas tie dum la sekvanta du jardekoj. En -344 li forlasis, irinte al la insulo Lesbo por studi maran biologion dum du jaroj kaj tiam instruis Aleksandron dum tri. En -335 Aristotelo starigis en Ateno lian lernejon, la Liceo. En -323, je la morto de Aleksandro, li forlasis Atenon kaj, post unu jaro, mortis.

La verko Etiko temas pri kiel esti felicxa, la celo de vivo laux Aristotelo. Li diras ke la felicxa homo estas la virta homo; ke ricxo, famo, honoro, ktp, estas sxajne, ne vere, bonaj. Do la libro estas cxefe pri virto. Virto, li diras, ne estas trovita en la ekstremo sed en la mezo: la ora mezo. Ekzemple, en milito, la ekstremoj, timo kaj auxdaco, detruas la soldaton; sed la mezo, kuragxo, savas lin. Virto estas atingita kiam la racia parto de animo regas la malracian. Per ada praktiko, tia regado farigxas kutimo de animo: "Ni farigxas justa per justa agado, memregada per memregada agado, kuragxa per kuragxa agado." Tia kutimo disvolvigita de praktikado estas nomita virto (en la greka, la vorto estas arete, kies largxa signifo estas "boneco"). La kvar cxefaj virtoj estas: prudento, memregado, kuragxo kaj justeco.

Etiko ankaux pritraktas amikecon kaj la bonecon de la intelekta vivo, kiu portas la plej altan felicxon laux la Filozofo.

Aristotelo fidis sian sensojn. En Posta Analitiko, la plej facila verko el la Organo, li argumentis ke scienco estas konstruita el aksiomoj (= memevidentaj, antauxsupozitaj asertoj) per racio kaj senso: per senso ni akiras faktojn, kaj per racio ni pensas logike pri cxi tiuj faktoj. Sed tio logike maleblas komenci sen aksiomoj, kiuj servas kiel radiko aux fundamento.

En Fiziko li klarigas lian fizikon, precipe pri movo kaj sxangxo kaj kiel li okazas. Gxi enhavas tre interesan diskuton pri senlimeco kaj hazardo.

Laux Aristotelo, cxio kreitajxo havas kvar kauxzojn: materia, fina, efika, kaj idea. Ekzemple, tablo havas:

• materia kauxzo: ligno, najlo, gluo, ktp
• idea kauxzo: la ideo pri tablo en la menso de la cxarpentisto
• efika kauxzo: la mano de la cxarpentisto
• fina kauxzo: por havi meblon por mangxado, kartludi, ktp.

Platono diris ke la sola kauxzo estas la idea; modernanoj kutime diras ke la sola kauxzo estas la efika; Aristotelo diris ke cxiuj kvar estas kauxzoj. El la kvar kauxzoj, la tre trompema por la moderna menso estas la fina kauxzo.

De Animo

Aristotelo vidis la teron -- kaj cxio sub la luno -- kiel loko tre difektema kaj almenaux hxaosa, loko de sxangxo kaj morto, dum la cxielo estas loko sensxangxebla, eterna, paca, perfekta. Cxi tiu mondbildo grave influos la menson de la Okcidento inter 1100 kaj 1600.

Laux Aristotelo, la tero estas farita de kvar elementoj: tero, akvo, aero, fajro. Tero estas la plej peza kaj tial eme falas al la centro de la universo, al la Tero mem. Akvo estas pli malpeza ol tero, sed pli peza ol la aliaj elementoj, do li falas inter la tero kaj aero. Simile, aero estas pli malpeza ol akvo, kaj fajro la plej malpeza. La cxielo -- la suno, steloj, ktp -- estas farita el kvina elemento sensxangxebla, kiun li nomis kvintesenco.

Aristotelo verkis multajn verkojn, kion ni scias cxar ni havas ampleksan liston de lia verkaro. Laux la listo, nur ono da liaj verkoj ne estis perdita. Ekzemple, li verkis dialogojn en la stilo de Platono, sed neniu el tiuj ankoraux ekzistas. Plejparte la verkoj, kiujn ni efektive havas, estas notoj de prelegoj skribitaj de liaj studentoj kaj, en la jarcento -I, redaktitaj de Androniko de Rodo. Aristotelo verkis en la greka kun bona stilo, sed la verkoj kiujn ni havas estas en lingvo kruda kaj skiza.

Verko de Aristotelo ne estas lernolibro; anstataux, gxi estas libro verkita por tiuj, kiuj jam rekonas kaj scias la cxefajn vortojn kaj ideojn de lia filozofio. Cxar vi ne estas studento cxe la Liceo, tial aux vi devas legi pri tiaj ideoj en enkonduka libro pri Aristotelo (supre mi donas al vi etan enkondukon), aux vi devas enplongxi kaj, iom post iom, lernas la vortojn kaj ideojn, same kiel vi lernis la vortojn de via patrolingvo. Vi devas legi kelkajn verkojn antaux ol vi sentos sin komforta en lia mondo. Cxiu verko ne tute klarigas lian penson, sed anstataux estas unu aparta fenestro al lia penso.

La verkoj plej facile legi kaj kompreni estas Poetiko, Etiko kaj Politiko. La verko la plej malfacile (almenaux por mi) estas la Antauxa Analitiko.

Diroj:

Platono estas kara al mi, sed ecx pli kara estas la vero.

Cxiuj homoj, laux naturo, deziras scii.

Homo estas laux naturo politika animalo.

Tiu, kiu ne povas logxi en civito, aux ne bezonas pro memsuficxo, devas esti aux besto aux dio.

Malricxeco estas la patro de revolucio kaj krimo.

Ni farigxas justa per justa agado, memregada per memregada agado, kuragxa per kuragxa agado.

Unu hirundo ne faras la printempon.

Poezio estas pli filozofa kaj de pli alta valoro ol historio.

La plej grava por stilo estas regado de metaforo.

Bona stilo, unue, devas esti klara.

Beleco estas la donaco de Dio.

La fluto ne estas instrumento kun bona morala efekto; gxi estas tro ekscita.

Espero estas songxo veka.

Ligiloj: