| Enciklopedio Kalblanda > nacioj > Ameriko > Usono |
|
La tria plej granda laux logxantaro, Usono estas la plej granda nacio laux mono kaj pafoforto, kaj do estas la plej potenca nacio nun surtera. Usono estas pafilama, kaptialisma (kun majuskla K), angleparolanta lando kiu donis al ni kinon, telefonon, elektron, aviadilon, televidon, komputilon, atombombon kaj Mickey Mouse. Cxiam bombama, gxi kondukis nin al la rando de la abismo, batalante en fridmilito (1948-91) kontraux Rusio, en kiu gxi venkis -- sxajne cxar ekonomio kapitalisma estas pli trafa por subteni monstran militomasxinon (spite de la antauxdiroj de Orvelo), ne cxar gxi estas lando pli justa aux virta.
Havante la plej grandan amaskulturon de la mondo, gxi profunde influas
amaskulturon tra la mondo, de Hollywood al hip hop, kaj, per tio,
influas la morojn de aliaj landoj.
Areo: 9 166 600 km²
Logxantaro: 275 562 673 (2000, takso),
nun
% urbana: 77% (2000)
Cxefurbo: Vasxingtono
Etnoj:
Faktoj:
Loko: 38 00 No, 97 00 Ok (centra Nordameriko)
semotauxga: 19%.
homoj po kv. km: 30.1 (2000)
homoj po kv. km da semotauxga tero: 158.2 (2000)
kreskanta procento: 0.91% (2000, takso)
naskoj: 14.2 po 1000 homoj po jaro (2000, takso)
mortoj: 8.7 po 1000 homoj po jaro (2000, takso)
migrantoj: +3.5 po 1000 homoj po jaro (2000, takso)
beboj mortintaj: 6.82 mortoj po 1000 naskoj (2000, takso)
infanoj po virino: 2.06 infanoj naskita po virino
meza vivo longeco: 77.12 jaroj (74.24 viroj, 79.9
virinoj) (2000, takso)
La plej grandaj urboj: milionoj en 2000:
20.25
Novjorko (#2 tutmonde)
16.15
Losangxelo (#10 tutmonde)
8.85
Cxikago
7.45
Vasxingtono/Baltimoro
6.85
Sanfrancisko
6.05
Filadelfio
5.65
Bostono
5.40
Detroito
4.95
Dalaso
4.65
Houstono
3.95
Atlanto
3.75
Miamio
3.60
Seatlo
3.15
Fenikso
2.95
Klevlando
2.95
Mineapolo
2.80
Sandiego
2.60
Sankta Luiso
2.50
Denvero
2.40
Pitsburgo
2.30
Portlando
2.30
Tampo
2.00
Cincinatio
Lingvo: la angla, la hispana, ktp. Denaskaj lingvoj en 1990:
| m | lingvo |
| 198.60 | angla |
| 17.34 | hispana |
| 1.70 | franca |
| 1.55 | germana |
| 1.31 | itala |
| 1.25 | cxina |
| 0.84 | filipina |
| 0.72 | pola |
| 0.63 | korea |
| 0.51 | vjet-nama |
| 5.99 | aliaj |
alfabeta: 97% (97% viroj, 97% virinoj) (1979, takso)
Registaro: demokratiema oligarkio, kie la popolo vocxdonas sed la
ricxularo regas la fluon da kandidatoj. La ricxularo estas dekstrema kaj
regas la ekonomion. La intelektularo estas maldesktrema (sed ne euxropane
socialista) kaj regas la kulturon per jxurnaloj, magazinoj, televido, kino,
lernejoj, universitatoj, tribunaloj, ktp.
sendependeco: la 4-an de julio 1776 de Britio
ano de UNO: 1945, fondinto. Ano ankaux de NATO.
konstitucio: la 4-an marto 1789
korupteco: 8.7 CPI (10 = honesta, 0.0 = tute korupta) (2000)
Ekonomio: 3169.0 Md (1998, takso)
po kapo: 11.50 kd (1998, takso)
kreskanta procento: 4.1% (1999, takso)
inflacio: 2.2% (1999)
senokupa: 4.2% (1999)
2000: 354.8 md (julio)
|
Dum 1865-1915, la dolaro valoris cxirkaux 13 denaroj.
Homoj unuafoje venis al la nuna Usono cxirkaux
-35 000 el Siberio al Alasko (tiam kunigita per seka tero),
probable sekvantaj la bestojn kiujn ili cxasis. Dum la Glacia
Epoko la amerikanoj cxasis grandajn bestojn.
Britianoj tiam metis la fundamenton de usona socio kaj
kulturo. Sed ne estis la sama socio kaj kulturo tra la tuta kolonia
Usono: en la sudo, kiel en la sukeraj insuloj de la Karibea
Maro, viroj venis por ricxigxi, precipe per plantado de tabako
kaj kotono. Sed en la nordo, viroj venis ne por profito
sed pro libereco de religio. Sekve tiuj ne intencis revenos al
Euxropo sed kunportis siajn familiojn. Plue, ecx se ili dezirus
profiton per plantado, la tero de la nordo estis tro sxtonema kaj la
vetero fridema. Do kiam la religia fervoro velkis, ili sin turnis ne
al la tero por gajni panon, sed al la maro kaj komerco,
konstruante sxipojn kaj komercante inter Afriko (sklavoj), Ameriko
(sukero, tabako, kotono) kaj Euxropo (artefaritajxoj) -- la tiel
nomata komerco triangula.
Cxi tiu malsamo inter la nordo kaj sudo profunde formigas Usonon.
En la sudo, pro la deziro por profito per plantado kaj pro
supereco de pafoforto, euxropanoj facile forprenis multe da tero el la
amerikanoj. Sed ili forprenis pli da tero ol ili povas memlabori. Do ili
bezonis laborantojn. Sed Euxropo ne ankoraux havis milionojn aux ecx
dekmilojn da homoj malricxaj kaj senokupaj. Do la plantistoj sin turnis al
Afriko por laborantoj.
Pro preteksto de religio, afrikanoj estis sklavigitaj por labori
en kampoj de tabako kaj kotono. Sed kiam la afrikanoj kristanigxis,
raso anstatauxigis religion kiel preteksto. Do tiele ekestis en
Usono rasismo kaj la rasoj blanka kaj nigra. Tabako
kaj kotono ne ankoraux nun regas la usonan ekonomion, sed raso ankoraux
regas usonan socion. La potenco de tradicio kaj kutimo.
La vera motivo por la sklavigo, kompreneble, ne estis religio aux
raso sed la kapitalisma vulgarajxo de profito kaj oportuno: Por
ricxigxi, plantistoj bezonas laborantojn kaj, hazarde, la afrikano estis
tre bona sklavo -- ne pro iu natura obeemeco aux stulteco aux io simila,
sed simple cxar la afrikano, malsimilas al euxropano kaj amerikano,
ne povas forkuri kaj sin kasxi en iun ajn lokan liberan aron de
samrasanoj.
Tial, je la fino de la jarcento, divido de laboro laux
koloro subtenis la ekonomian: la blankaj (euxropanoj)
sxtelis teron for de la rugxaj (amerikanoj), pereigante ilin
per kuglo, malsano kaj forta drinko, kaj, por labori la teron,
sklavigi la nigrajn (afrikanoj), kaj tiam enposxigis la
profiton.
Kompreneble, la realo ne estis tiel klara kaj elstara. Fakte, la
plimulto de la blankaj, ecx en la sudo, ne havis sklavojn, kaj ecx la
blankaj plantistoj ne enposxigis la plimulton da la profito:
anstataux tio iris al la posxoj de la komercistoj de Liverpool,
Londono kaj aliaj Euxropaj havenoj. Ne suprizigxu: memoru ke
Usono tiama estis ekonomio kolonia
- Thomas JEFFERSON, "La Deklaracio de Sendependeco", 1776
Usono akiris, per pafilo kaj dolaro, Alaskon kaj la nunan
okcidentan duonon de la lando (el la Misisipo al Kalifornio).
Dum la jarcento la blankaj finfine venkis la rugxajn
(amerikanoj) kaj pusxis ilin sur teroj acxaj kaj perforte kristanigis
ilin.
En la 1860-oj Usono estis krevigita de milito inter la
sudo kaj la nordo pro sklaveco, la unua moderna milito laux iuj.
La nordo, sub la prezidenteco de Abraham Lincoln, venkis la
sudon kaj liberigis la sklavojn. Sed la nigraj, kvankam ili
konstruis la ricxecon de la sudo per siaj mem manoj, ricevis siajn
liberecon kun malplena posxo kaj malsata ventro. Do multe da
la nigraj aux mortis (jes ja) aux laboris por blankaj bienistoj.
Post la milito Usono rapide industriigxis. Je la
fino de la jarcento, Usono farigxis unu el la cxefaj ekonomioj en la
mondo.
En la jarcento XX, Usono batalis du mondmilitojn kontraux
Germanio kaj Japanio, unu fridmiliton kontraux Rusio,
farigxis monda potenco, metis homon
sur la luno kaj inventis la
aviadilon,
televidon,
komputilon,
rokmuzikon,
jxazon,
atombombon,
Mickey Mouse,
Macdonald's,
UNIX,
la Interreton
kaj la kreditokarton.
En la 1960-oj, trans la maro gxi batalis por putra, nedemokrata
registaro en Suda Vjetnamo, dumtempe cxe hejmo gxi pafmortis
siajn plej bonajn politikistojn (la fratoj Kennedy, Johano kaj Roberto, Malcolm X, Martin Luther King, Jr) kaj
tiam vocxdonis por siaj plej malbonaj (Nixon kaj Clinton).
Gxi sxatas elspezi la monon de gxiaj infanoj kaj nun sxuldas
cxirkaux 2000 gigadenaroj kaj malsxparas cxirkaux 100-200
gigadenaroj po jaro pro sanzorgado (nun 14% de la ekonomio. 7-10% estas
normala inter ricxaj nacioj) kaj, inter 1975 kaj 1995, cxirkaux 100 Gd po
jaro pro la bugxeta deficito. Lando ricxa sed malsxpara.
La nacia sxuldo: delonge, 1950-84, gxi estis inter
800-1000 gigadenaroj, sed dum la jardeko 1984-94 gxi
duobligxis al 2000 Gd, kreskinte cxirkaux 100 Gd po jaro. Tia
kreskado estas la plej granda ekde la 1945, la rezulto de altaj bugxeta
deficitoj, kiuj ne estis regita gxis la mezaj 1990-oj.
Multe de usona kulturo, religio, politiko kaj ecx genio estas
komprenebla kiel lukto inter kristanismo -- la malnova kulturo --
kaj modernismo -- la nova. Tiele la
politikaj bataloj pri aborto, darvinismo, samseksa edzigxo, D-ro
Kevorkian, ktp. Tiele la kreiva ekvilibro inter individua libereco kaj
morala devo.
En 1995 Usono farigxis pacon en Bosnio (almenaux
provizore) kaj obsedis pri la murda proceso de OJ Simpson,
montrante ke rasismo ankoraux nubigas sian menson.
Inventinto de la atombombon, gxi tre sxatas bombi urbojn:
Dresdeno, Tokio,
Hirosximo, Nagasakio, Hanojo, Bagdado, Belgrado kaj, en aprilo 1995,
urbo sia mem Oklahoma Urbo. La glavo hejmeniras.
En 1998 la amora afero de Bill CLINTON kun Monica LEWINSKY estis
malkovrita dum la proceso de Paula JONES. La afero Lewinsky, tamen,
ne povis renversi Clinton-on cxar la vocxoj mankis al la opozicio en
Kongreso, la Demokratanoj estinte tute lojalaj al la prezidento. La
vocxdonado en Kongreso ne temis pri adulto, kiu ne estas kontrauxlegxa, sed
la mensogado de Clinton pri la afero antaux la jugxisto, dum kio Clinton
angile redifinis la vortojn seksumado kaj ecx estas.
En 1999 Usono bombatakadis Jugoslavion, kiu estis venkanta
ribelon en la provinco de Kosovo, brulinte vilagxojn, kreinte
centmilojn da rifugxintoj.
Je marton 2000 la ekonomio dot.com gajnis sian pinton.
La voxcdonado de 2000 por prezidento inter George W BUSH
kaj Al GORE finigxis egale en la gubernio Florido: el 6 milionoj
vocxoj, Busxo gajnis nur 537 pli da vocxoj (nur 0.01%!) ol Goreo. Post kvin
semajnoj de barakto en la tribulanoj, advokato kontraux advokato,
Bush, kies patro estis prezidento 1989-93, fine venkis.
Mardon la 11-an septembro, teroristoj atakis la Pentagonon en
Vasxingtono kaj detruis la Gxemelajn Turojn en Novjorko. Pli ol 6000
pereis. La registaro diras, ke Osama Bin-Laden
estas kulpa. Prezidento Bush deklaris militon kontraux terorismo. Je la
7-a oktobro Usono komencis militon kontraux Afganio, kiu gastigas
Bin-Ladenon. La Norda Alianco, ribelanta armeo de la nordo, kiun
Usono subtenis, prenis la norda 75% da Afganio en novembro.
-5000
-4000
-3000
-2000
-1000
1 p.K.
1000
Vikingoj esploris kaj eble ecx enlogxis laux la nordorienta
marbordo, sed iu ajn kolonio ne longe dauxris. En la 1400-oj, iuj
euxropanoj fisxkaptis en la maro apude.
1500
Euxropanoj esploris la nunan Usonon, sercxante oron kaj
mallongan vojon al Cxinio kaj Hindio.
1600
Euxropo kolonias la nunan Usonon: Britio laux la
orienta marbordo, Nederlando cxirkaux Novjorko, Francio
cxirkaux Novorleano, kaj Hispanio en Florido kaj la nuna
sudokcidenta Usono. Dum la jarcento, Britio forprenis Novjorkon for
de Nederlando.
1700
Usono militis kontraux Britio por sia sendenpendeco (1776) kaj
verkis konstitucion (1789) kiu ankoraux staras.
La revoluciistoj fondis la politikan sistemon de Usono, uzinte la ideojn de
Lokeo, la brita filozofo. Tio estas evidenta
en "La Deklaracio de Sendependeco":
Ni supozas cxi tiujn verojn esti memevidentaj: ke cxiu homo estas
kreinta egala, ke ili estas dotitaj de sia Kreinto kun iuj
nealiproprigeblaj rajtoj, ke inter cxi tiuj estas vivo, libereco
kaj la kurado post felicxeco; ke por teni cxi tiujn rajtojn, registaroj
estas starigitaj inter homoj, havigxante siajn justajn potencojn de la
konsento de la regitoj; ke kiam iu ajn formo de registaro farigxas
detruema al cxi tiuj celoj, la popolo rajtas sxangxi aux renversi gxin
kaj starigi novan registaron, kusxante gxian fundamenton sur tiaj
principoj, kaj organizante gxiajn potencojn en tian formon kiu sxajnas al
ili la plej probable efiki sian sekurecon kaj felicxon.
La konstitucio ne liberigis la sklavojn -- gxi nur liberigas la blankajn
usonanojn de Britio kaj de registaro tiranema.
1800
1900
2000
2001
Ligiloj:
Originale verkita de Stefano KALB
je januaro 1996.
