Enciklopedio Kalblanda > lingvo > hindeuxropana > angla |
parolantoj: 478 miliionoj (32% kiel fremda lingvo)
landoj: Britio kaj Usono kaj la landoj
unufoje sub ilia rego:
Nigxerio, Filipinoj,
Hindio,
Kanado,
Australio,
ktp.
origino: Britio en la jarcento VI, de la antikva germana. Lingvo hindeuxropana.
skribo: latina
specimeno:
saluton
Our Father which art in heaven,
Hallowed be thy name.
Thy kingdom come.
Thy will be done in earth, as it is in heaven.
Give us this day our daily bread.
And forgive us our debts, as we forgive our debtors.
And lead us not into temptation, but deliver us from evil.
- Mateo 6.9-13
La angla lingvo, lingvo kiu evoluis el la antikva germana de Britio kaj estis disvastigita tra la mondon dum la pasintaj 500 jaroj per la milita, teknologia kaj kultura potenco de la Brita Imperio kaj sia ido, Usono. Gxi estas parolata de 478 milionoj (31.6% kiel dua lingvo), precipe en Britio kaj landoj de sia malnova imperio: Usono, Nigxerio, Hindio, Pakistano, Bangladesxo, Kanado, Auxstralio, Malajzio, Tanzanio, Sudafriko, ktp. Gxi ankaux estas parolata en landoj unufoje sub usona influo, ekzemple, Filipinoj kaj Liberio. Gxi estas oficiala lingvo de UNO kaj unu el la cxefaj internaciaj lingvoj en Afriko. Kun la franca, gxi estas unu el la du vere mondaj lingvoj. La angla estas la plej populara dualingvo en la mondo, havante 152 milionojn da dualingvanoj.
La angla estis unu el la cxefaj fontoj el kiu Esperanto pruntis vortojn. Ekzemple: tablo, birdo, sxipo, blua, ofta, ktp.
La angla estas facile lerni cxar gxi havas malmulte de gramatikaj finajxoj sed uzas vortordon por montri la rilatojn inter vortoj. Aliflanke, gxi estas malfacile lerni cxar la ortografio estas fusxita kaj la lingvo enhavas multe da idiotismoj. La angla ankaux havas sonojn ne ofte uzata en aliaj lingvoj. Neatendite, la cxina havas similajn problemojn por alilingvanoj.
Nur la cxina kaj la hindurda havas pli da parolantoj ol la angla, sed ili ne estas forta ekster siaj regionoj. La angla, aliflanke, estas lingvo vere tutmonda: 4 kontinentoj (Nordameriko, Euxropo, Afriko, Azio) aparte havas pli ol 50 milionoj da parolantoj, en 3 aliaj kontinentoj (Auxstralio, Antarkto, Nordameriko), la angla estas la cxefa lingvo, kaj nur 1 kontinento, Sudameriko, kiu, aparte de Gujano, restas ankoraux cxasta.
La angla estas la internacia lingvo de scienco, komputiko,
komerco, popmuziko kaj aviado, inter aliaj. Gxi estas laborlingvo de
UNO kaj, praktike, la cxefa laborlingvo de EU: dum multaj
dokumentoj de EU estas haveblaj en la franca kaj la germana kaj, iafoje,
ecx aliaj el la 11 oficialaj lingvoj, nur en la angla estas cxiuj
dokumentoj haveblaj. La angla ankaux estas la cxefa laborlingvo de
multaj transnaciaj entreprenoj.
Laux la Encyclopedia Britannica, almenaux 16 nacioj enhavas
pli ol unu milionon da anglalingvanoj en 1990:
Notu bone ke diversaj nacioj kalkulas siajn lingvanojn malsame kaj ne
ekzistas nombroj pri la angla por cxiu nacio. Ekzemple, Kenjo, Pakistano kaj Bangladesxo,
cxiu probable havas 3 milionojn da parolantoj. Ankaux, malmulte de nacioj
kalkulas dualingvanojn. Almenaux 30 milionoj angleparolantoj ne estas en la
supraj nombroj.
Historio:
500
1000
1500
Vidu specimenon de la jaroj
1000
1300
1600
1900.
La epoko de la malnova angla lingvo.
Dum la jarcento V, kiam la Romia Imperio putrigxis kaj
malfortigxis en Okcidenta Euxropo, iuj germanoj forlasis la nunan
Nederlandon kaj transiris la maron al la insulo Britio. Plejparte izolita
de la germana de la kontinento, la germana de la insulo farigxis, iom post
iom, nova lingvo: la angla. La germanoj de la insulo ankaux farigxis
gento nova: la angloj.
Iuj vortoj el la latina de la
mortanta imperio tiam eniris la anglan tiam, ekzemple
cheese (fromagxo, el la latina caesus),
wine (vino),
street (strato) kaj
bishop (episkopo).
El tio vi povas scii tion, kion la Romianoj donis al Britio.
La vulgaruloj de Romia Britio estis keltoj, sed la angloj pruntis tre
malmulte de vortoj de la keltoj. Tamen, ja ekzistas vortoj en la
angla kiuj ekzistis en Britio ecx antaux la alveno de keltoj. Unu el tiaj
antauxkeltismoj estas eenie-meenie-minie-mo (nuna prononcita
kiel "ini-mini-majni-mo"). Neniu scias de kie cxi tiu devenas, sed gxi
estas multe pli malnova ol la angla. Eble gxi unufoje signifis, antaux
kelkmil jaroj en britia lingvo delonge perdita, "unu-du-tri-kvar".
La angloj lerni skribi kaj legi de kristanaj misiistoj de Irlando.
Tial ili skribis sian lingvon laux la latina alfabeto. Tiel
komencis la kapdoloro pri literumado: la sonoj de latina alfabeto kaj
la sono de la angla busxo nur hazarde akordis. La angloj grincis
dentojn kaj klopodis vesti sian lingvon en sxtrecxan latinan
kostumon. Ecx hodiaux ili suferas pro tio.
La malnova angla enhavas sonojn kiuj poste malaperis. Ekzemple,
gxi havas sonon literumita kiel "gh". Gxi estis al la Esperanta "g"
kiel "hx" estas al "k". Ecx hodiaux, "gh" ankoraux strange aperas en anglaj
vortoj (ekz, light, rough, through), sed la sono delonge
malaperis. La sono literumita kiel "th", sono nekutima inter lingvoj
euxropanaj, ankoraux restas en la angla (almenaux ekster Brooklyn).
En la jarcento IX, angla literaturo aperis. La plej fama
estis la epopeo Beowulf.
En la jarcento X la vikingoj atakis orientan Anglion kaj
ecx translogxigxis tien. Ilia influo super la angla vortaro estis granda:
vortoj tiel vulgara kiel
egg (ovo),
eye (okulo),
take (preni),
sky (cxielo),
root (radiko) kaj
window (fenestro),
devenas de la vikingoj (aux la danoj, kiel la angloj nomis ilin).
Window devenas de wind-eye ("vent-okulo").
La epoko de la meza angla lingvo.
La vikingoj ankaux venkis nordan Francion kaj francigxis (kiel en Anglio
ili angligxis). En 1066, estrita de Vilhelmo la Konkeranto,
cxi tiuj francigitaj vikingoj, la normanoj, atakis, venkis kaj regis
Brition (kaj ankoraux regis nordan Francion). La lando farigxis
trilingva. La franca farigxis la
lingvo de regxo kaj sinjoro, la latina
la lingvo de pastro kaj profesoro, kaj la angla la lingvo de la
popolo.
Tio profunde sxangxis la anglan.
Ecx nun, post unu mil jaroj, la normana klasosistemo ankoraux estas
videbla en la angla: la vortoj por vulgarajxoj devenas de malnova angla:
ekzemple,
pig (porko),
cow (bovino),
dog (hundo) kaj
house (domo).
La vortoj de ajxoj de la ricxulo kaj reganto, devenas el la mezepoka
franca:
ekzemple,
pork (porkviando),
beef (bovviando),
court (kortego),
judge (jugxisto),
jury (jxurio),
parliament (parlamento),
honor (honoro),
courage (kuragxo),
rich (ricxa) kaj
study (studo).
Ecx la vorto por la malricxuloj devenis el la busxo de la
francalingvano: poor.
El la normana epoko devenis la triobla vortaro de la
angla. Ekzemple, la angla havas tri vortojn signifantajn "regxa":
kingly de la malnova angla,
royal de la franca kaj
regal de la latina.
Cxiu portas diversan nuancon.
La malnova angla kingly enmensigas fabelan regxon; la franca
royal, la ampleksan paradon de mezepoko kortego; kaj la latina
regal, la noblan mienon kaj manieron de regxo, la regxo abstrakta.
Sxangxo pli profunda okazis en la gramatiko. Iom post iom, la
ricxularo kaj registaro reangligxis. Sed la nova angla ne aspektas same
kiel la malnova. La malnova angla, same kiel iu ajn bona hindeuxropana
lingvo de sia tago, enhavas multe de gramatikaj finajxoj. Sed en la
busxo de la francalingvano, la finajxoj estis perditaj kaj forgesitaj,
la angla rompita kaj kruda, uzante vortordon anstataux la gxustajn
finajxojn. Lingvo malgxusta, sed ankoraux lingvo komprenebla, kaj antaux
cxio, lingvo simpligita. Kaj, cxar la reangligxanto havis ricxecon,
potencon kaj altan rangon, lia angla lingvo ne estis mokita sed anstataux
farigxis la angla lingvo.
La lingvo ankaux simpligxis cxar dum la francaj jarcentoj, klerigita
klaso mankis al anglalingvanoj, klaso kiu povis bremsi la rapidan,
krudan sxangxon.
Post la normanigado de la lingvo, la angla preskaux farigxis moderna:
En la jarcento XIV, la angla finfine farigxis la lingvo de
registaro. Cxi tiu estas la jarcento de la granda poeto Cxauxcero.
La epoko de la moderna angla lingvo.
En la du jarcentoj post 1450, du sxangxoj grave influis la disvolvigxon
de la angla: la invento de presarto kaj la scio pri oceana
vojagxo. La unua normigis la anglan de Londono, kaj la dua disvastigis
la anglojn kaj ilian potencon -- kaj tial ilia lingvo -- tra la mondo. Tial
dum la jarcentoj ekde 1600, la nombro de parolantoj centobligxis.
En la jarcento XVI, la angloj komenci vojagxi tra la mondon per
sxipo. Unue la anglaj piratoj, kaj tiam la angla mararmeo, potencigxis sur
la maro. En 1588, la angla mararmeo venkis la hispanan
mararmeon. Tio malfermis al la angloj la teron de Ameriko, precipe
Nordameriko. La angla de cxi tiu jarcento estis sovagxa, ne submetinte al
la libro gramatika, sed gxi ankaux estis tre fekunda. Cxi tiu estis la
jarcento de Sxekspiro, eble la plej
bona verkisto en iu ajn lingvo, sed certe en la angla.
En la jarcento XVII, la angloj disvastigxis al la orienta
marbordo de Nordameriko. Post tempo, cxi tiuj angloj fondos naciojn Usono kaj Kanado.
En cxi tiu epoko (gxis la sekvanta jarcento), oni opiniis ke la
latina estis pli bona lingvo ol la angla. Sekve, multe de
vortoj estis pruntitaj el la latina, precipe vortoj kleraj kaj
precipe post 1650. Ankaux la latina gramatiko farigxis
la modelo por la angla gramatiko. La levigxanta burgxaro
studis kaj aplikis tian gramatikon -- kaj la novajn vortarojn
-- por sxajni alteklasa. Tia vaneco helpis formi kaj fiksi la
modernan norman anglan, kiu ecx hodiaux malsamas nur ete.
En la jarcento XVIII, Usono sendependigxis for de
Britio, sed britia potenco pligrandigxis en
Hindio kaj Britio
eltrovis Auxstralion. Pli grave, Britio komencis
modernigxi, konstruinte la unuajn fabrikojn. En la sekvanta
jarcento, tio farigxos la bazo de gxia monda potenco.
En la jarcento XIX, la Britia Imperio farigxis la
plej forta potenco en la mondo, venkinte ecx Napoleonon, reginte la
maron kaj, per tio, unu kvaronon de la mondo. Tio disvastigis la
anglan tra la mondo. La angloj disvastigxis al Auxstralio,
Novzelando, Hindio kaj Afriko. Dume, Usono multobligxis en areo kaj
logxantaro kaj, cxirkaux 1860, farigxis la plej granda
anglalingva nacio.
En la jarcento XX, post du mondmilitoj kontraux Germanio, la
monda potenco de Britio velkis kaj gxia imperio disfalis dum la
jardekoj post 1945. Sed dum Britio falis, Usono levigxis kaj farigxis
mondpotenco. Ne nur la malnova, tradicia milita kaj ekonomia potenco de
Usono, sed ankaux la nova potenco de la satelito, kino, televido,
aviadilo, universitata esploro kaj ecx la Interreto, helpis disvastigi
la anglan kaj pliigi la valoron de scio de la lingvo. Tia granda potenco
mankas al la franca, tial la angla restas la
sola granda monda lingvo sur tero. Neatendite, la angla nun estas
instruita ne nur en la lernejoj de nacioj de la mortinta imperio, sed
ankaux en aliaj, ekzemple, Indonezio kaj Etiopio -- parte cxar la
lernolibroj de siaj universitatoj estas en la angla netradukita!
La latina estis instruita en la mezepoka
Okcidento por motivo simila.
Eble post tempo, la angla atingos la celon, dezirata de Esperanto,
farigxonte la universala dua lingvo, sed probable la levigxanta potenco de
Cxinio haltigos tion en la jarcento XXI.
~stefano@pobox.com/11.481 B 37 20:49:58
500
1000
Syððan wæs geworden þæt he ferde þurh þa ceastre and þæt castel: godes
rice prediciende and bodiende. and hi twelfe mid. And sume wif þe wæron
gehælede of awyrgdum gastum: and untrumnessum: seo magdalenisce maria
ofþære seofan deoflu uteodon: and iohanna chuzan wif herodes gerefan:
and susanna and manega oðre þe him of hyra spedum þenedon;
1300
And it is don, aftirward Jesus made iourne bi cites & castelis
prechende & euangelisende þe rewme of god, & twelue wiþ hym & summe
wymmen þat weren helid of wicke spiritis & sicnesses, marie þat is
clepid maudeleyn, of whom seuene deuelis wenten out & Jone þe wif off
chusi procuratour of eroude, & susanne & manye oþere þat mynystreden to
hym of her facultes
1500
1600
And it came to pass afterward, that he went throughout every city and
village, preaching and showing the glad tidings of the kingdom of God:
and the twelve [were] with him. And certain women, which had been
healed of evil spirits and infirmities, Mary called Magdalene, out of
whom went seven devils, And Joanna the wife of Chuza Herod's steward,
and Susanna, and many others, which ministered unto him of their
substance.
La mortinta mano de la latina kaj
burgxa vaneco
1700
1800
1900
After this, Jesus traveled about from one town and village to another,
proclaiming the good news of the kingdom of God. The Twelve were with
him and also some women who had been cured of evil spirits and
diseases: Mary (called Magdalene) from whom seven demons had come out;
Joanna the wife of Cuza, the manager of Herod's household; Susanna; and
many others. These women were helping to support them out of their own
means.
Ligiloj:
Originale verkita de Stefano KALB
je februaro 1996.