• ข้อมูลทั่วไป
  • ธาตุเหล็กมีความสำคัญในปฎิกิริยาเคมีในร่างกายหลายชนิด เหล็กในร่างกายอยู่ในเม็ดเลือดแดงโดยเป็นส่วนประกอบของฮีโมโกบิน (Hemoglobin) และเป็นส่วนประกอบของ Enzyme ต่าง ๆ โดยที่เหล็กจะรวมอยู่ในสารประกอบที่สำคัญคือ Porphyrin และ Heme ซึ่งเป็นส่วนประกอบของโปรตีนที่ทำหน้าที่สำคัญหลาย ๆ ชนิด รวมถึงฮีโมโกลบิน ในเลือด ไมโอโกลบิน (Myoglobin) ในกล้ามเนื้อ และ Enzyme Cytochrome p - 450 เหล็กยังเป็นส่วนประกอบของ Enzyme อื่น ๆ อีก เช่น Catalase peroxidase ซึ่งทำหน้าที่ขนถ่ายหรือแลกเปลี่ยนออกซิเจนในร่างกาย ทำให้มีชีวิตอยู่ได้ ธาตุเหล็กในรูปแบบที่เป็นอนินทรีย์สารจะเป็นพิษต่อร่างกาย ดังนั้นร่างกายจึงมีขบวนการพิเศษในการดูดซึม ขนถ่าย และเก็บสะสมเหล็กเอาไว้ใช้ในร่างกาย ในสภาวะปรกติ ร่างกายจะรักษาภาวะสมดุลของธาตุเหล็กเอาไว้อย่างมั่นคง แต่ในบางกรณีอาจจะมีปัจจัยต่าง ๆ ที่ทำให้เกิดภาวะพร่องหรือเกินได้
  • ปริมาณเหล็กอยู่ในคนนั้นแตกต่างกัน 3 -5 กรัม ขึ้นอยู่กับ อายุ เพศ ขนาด ภาวะการโภชนาการ สุขภาพ ประมาณร้อยละ 70 ของเหล็กทั้งหมด อยู่ในเลือดคือในเม็ดเลือดแดง โดยเป็นส่วนประกอบของเฮโมโกลบิน ซึ่งทำหน้าที่พาออกซิเจนไปใช้ในการหายใจในเซลล์ ในน้ำเลือดคือ พลาสม่า ก็จะมีธาตุเหล็กอยู่เล็กน้อยคือ ประมาณ 3 มิลลิกรัม เหล็กร้อยละ 26 จะเก็บในรูปของ เฟอร์ริทิน (Ferritin) หรือ เฮโมซิเดอริน โดย ตับ ม้ามและไขกระดูก เพื่อไว้สำหรับสร้างสีเฮโมโกลบินของเม็ดเลือดแดงในยามต้องการใช้ เหล็กร้อยละ 3 อยู่ในกล้ามเนื้อเหล็กจะเป็นองค์ประกอบของสารที่เรียกว่า ไมโอโกลบิน (Myoglobin) ส่วนที่เหลืออยู่ ในน้ำย่อยหลายชนิดที่มีอยูในเซลล์ เหล็กที่พบในเลือดเป็นเหล็กในสภาพขนส่ง ที่เรียกว่า ทรานส์เฟอร์ริน (Transferrin) ที่จะส่งเหล็กจากเนื้อเยื่อหนึ่งไปยังอีกเนื้อเยื่อหนึ่ง
• ประโยชน์ต่อร่างกาย
  • หน้าที่หลักรวมกับโปรตีนและทองแดง เพื่อสร้างเฮโมโกลบินซึ่งเป็นสารที่ให้สีของเม็ดเลือดแดงจะเป็นตัวส่งออกซิเจนในเลือดจากปอดไปยังอวัยวะต่าง ๆ ดังนั้นเหล็กจึงเป็นตัวสร้างคุณภาพของเลือดและเพิมความต้านทานความเครียดและโรค
  • ส่วนประกอบของโปรตีนและน้ำย่อยหลายอย่าง โปรตีนที่มีเหล็ก เช่น เฮโมโกลบิน น้ำย่อยที่มีเหล็ก เช่น คะทาเลส มีบทบาทสำคัญในการเจริญเติบโตและกระบวนการหายใจของเซลล์
  • เหล็กมีความจำเป็นในการผลิต ฮีโมโกลบิน ซึ่งจะพบเฉพาะในกล้ามเนื้อเท่านั้น
  • ช่วยกำจัดสารแคดเมียม ออก จากร่างกาย
  • มีหน้าที่สำคัญในการนำวิตามินบีทุกชนิดไปใช้ให้ถูกต้อง
  • รักษาและป้องกัน โลหิตจางที่เกิดจากการขาดธาตุเหล็ก
  • ช่วยให้มีกำลัง กระฉับกระเฉงว่องไว เพิ่มภูมิต้านทานโรค
• แหล่งที่พบ
  • ปริมาณเหล็กในอาหารที่ได้จากพืชเป็นชนิดที่ไม่อยุ่ในรูปของฮีมซึ่งดุดซึมได้ยากกว่าเหล็กในรูปของฮีมโดยจะอยู่ในรูปของเหล็กเฟอริค
  • ใยอาหาร อาหารที่มีใยอาหารมาก จะมีปริมาณเหล็กที่ถูกดูดซึมได้น้อยกว่าอาหารที่มีใยอาหารน้อยและชนิดของใยอาหารที่ต่างกันก็มีผลด้วย
  • แทนนิน มีมากในใบเมี่ยง ใบชะพลู ใบชา จะลดการดูดซึมธาตุเหล็กในอาหาร ดังนั้นควรหลีกเลื่ยงการดื่มชา
  • ไฟเตต มีมากในธัญพืช พืชตระกูลถั่ว และพืชผักทั่วไป เกลือไฟเตตจะไม่สูญเสียไปในอาหารเมื่อแช่น้ำหรือต้มให้สุก
• ปริมาณที่แนะนำ
  ปริมาณที่แนะนำในแต่ละวัน
  

  ทารก	3 - 5เดือน	6 มิลลิกรัม
  เด็ก	1 - 8 เดือน	7 มิลลิกรัม
  	9 -11 เดือน	8 มิลลิกรัม
  	1 - 9 ปี	10 มิลลิกรัม
  เด็กผู้ชาย	1 - 9 ปี	12 มิลลิกรัม
  	10 - 15 ปี	10 มิลลิกรัม
  เด็กผู้หญิง	10 -49 ปี	15 มิลลิกรัม
  	50 ปีขึ้นไป	10 มิลลิกรัม
  หญิงมีครรภ์		40 มิลลิกรัม
  หญิงให้นมบุตร		15 มิลลิกรัม

• ผลของกาขาด
  • จะแสดงอาการออกช้า ๆ ที่ละเล็กน้อย อาการที่เกิดขึ้นจะเป็นอาการของเลือดจางเรื้อรัง โดยจะมีอาการเหน็ดเหนื่อย อ่อนเพลียง่าย ปวดศีรษะ เบื่ออาหาร บ้างกินมากเป็นพัก ๆ จุกเสียดยอดอก ใจสั่น หายใจอึดอัดลำบาก เยื่อบุนัยน์ตาซีดขาว เล็บซีด ลิ้นซีด บวมตามข้อ เท้าและมือชา รุ้สึกเสียวตามมือตามเท้า
  • หากขาดธาตุเหล็กไปมาก ๆ เลือดจางมากขึ้น อาการก็จะมีมากขึ้น เล็บแบนและงอนขึ้น มีอาการซีดมากขึ้น เม็ดเลือดแดงมีสีซีดกว่าปกติ
  • ในการรักษาโรคเลือดจางจากการขาดธาตุเหล็กนี้ก็ขึ้นอยู่กับการที่จะต้องชี้สาเหตุของการขาดธาตุเหล็กนั้นและรักษาต้นเหตุเป็นสำคัญ
  • สาเหตุของการขาด
    • การสูญเสียเลือดเป็นระยะเวลานาน
    • การดูดซึมเหล็กเข้าไปไม่เพียงพอ
    • การที่ร่างกายไม่สามารถนำเหล็กที่ถูกดูดซึมแล้วไปใช้ได้
    • ภาวะที่ร่างกายต้องการเหล็กมากขึ้น
    • การสะสมเหล็กมีน้อยแต่กำเนิด
    • ได้รับอาหารที่มีเหล็กไม่เพียงพอ
    • หลังผ่าตัดกระเพาะอาหาร ทำให้การดูดซึมไม่ดี
  • ผลเสียของการที่ร่างกายขาดธาตุเหล็ก
    ในหญิงตั้งครรภ์ พบว่า อัตราการตายของแม่และลูกในครรภ์เพิ่มขึ้นในการคลอด
    • ประสิทธิภาพการทำงานด้อยลง
    • ประสิทธิภาพการเรียนรู้ต่ำกว่าปกติในเด็กที่ขาดเหล็ก นอกจากนี้มีอาการซึมไม่กระตือรือร้น
    • ภูมิต้านทานของร่างกายต่ำลง คนที่ขาดเหล็กจะมีการติดเชื้อของระบบทางเดินหายใจส่วนต้น
    • มีความต้านทานต่ออากาศหนาวน้อยลง
    • กล้ามเนื้อทำงานไม่ได้ตามปกติ เนื่องจากเหล็กเป็นส่วนประกอบของน้ำย่อย อัลฟากลีเซอรอลฟอสเฟตดีฮัยโดรจีเนส
• ผลของการได้รับมากไป
  • ถ้าร่างกายมีการสะสมเหล็กมาก ๆ เนื่องจากความผิดปกติบางอย่าง เหล็กจะถูกสะสมไว้ในรูป เฮโมซิเดอริน เป็นผลึกที่ละลายได้ยาก ภาวะที่ร่างกายเก็บเหล็กไว้ในสภาพเฮโมซิเดอรินในปริมาณมากเรียก เฮโมซิเตอโรซีส อาการคือทำให้มีการเกาะของเหล็กแต่ละแห่งมาก โดยเฉพาะในตับและม้าม อาการตามมาคือ ตับแข็ง
• ข้อมูลอื่นๆ
  • การดูดซึม
    ร่างกายสามารถใช้เหล็กในรูปของ เหล็กเฟอริค (Ferric iron) หรือ เหล็กเฟอรัส (Ferrous iron) ได้แต่เท่าที่ปรากฎพบว่าตามธรรมชาติ เหล็กในรูปของเหล็กเฟอรัส (Ferrous iron) จะถูกใช้อย่างมีประสิทธิภาพมากกว่าและเหล็กส่วนมากก่อนที่จะถูกดูดซึมจะถูกเปลี่ยนไปเป็นเหล็กเฟอรัส การดูดซึมจะเกิดขึ้นบริเวณส่วนต้นของลำไส้เล็กหลังจากบริโภคแล้วภายใน 4 ชม.
    • ปัจจัยที่ส่งเสริมการดูดซึม ได้แก่
      1. ความต้องการเหล็กของร่างกาย ในภาวะที่ร่างกายต้องการเหล็กเพิ่ม
      2. สภาพที่เป็นอยู่ในลำไส้ ในสภาพที่เป็นกรดในกระเพาะและลำไส้เล็กตอนลบน เหล็กเฟอริคจะถูกเปลี่ยนเป็นเหล็กเฟอรัส ซึ่งเป็นรูปที่ละลายได้ง่าย
      3. ส่วนผสมของอาหารที่บริโภค เหล็กมีอยู่ในอาหารจากสัตว์ดูดซึมได้ดีกว่าเหล็กที่มีอยู่ในพืช
    • ปัจจัยขัดขวางการดูดซึม่
      1. แกสโตรเฟอริน เป็นโปรตีนที่จับกับเหล็กในน้ำย่อยของกระเพาะอาหาร เมือจับกับเหล็กแล้วจะทำให้เหล็กไม่ถูกดูดซึม
      2. ฟอสเฟตและไฟเตตจะไปรวมกับเหล็กทำให้เหล็กไม่ละลาย
      3. ความเป็นด่างภายในลำไส้ ถ้าความเป็นกรดเป็นด่างสูง เหล็กจะละลายได้ยากขึ้น
  • อาหารหรือสารเสริมฤทธิ์
    • วิตามินบี 12 ทำหน้าที่ช่วยการปฎิบัติหน้าที่ของเหล็ก
    • กรดโฟลิค ช่วยให้เหล็กเคลื่อนย้ายฮีโมโกลบินในเม็ดเลือดแดงได้ดีขึ้น
    • วิตามิน ซี ช่วยการดูดซึมของเหล็ก
    • แคลเซียม
    • โคบอลต์ เป็นสิ่งจำเป็นต่อการดูดซึมเหล็กเข้าร่างกายดังนั้นเพื่อจะได้เหล็ก เพียงพอจะต้อง มีเกลือแร่ดังกล่าวเพียงพอด้วย
    • แมงกานีส
    • ทองแดง
    • ฟอสฟอรัส
    • กรดไฮโดรคลอริก ช่วยในการใช้เหล็กให้เป็นประโยชน์อย่างเต็มที่
  • อาหารหรือสารต้านฤทธิ์
    • ยาลดกรด
    • ยาแอสไพริน ลดไข้ และแก้ปวด
    • สารถนอมอาหาร
    • วิตามิน อี
  • การประเมิน
    • ร่างกายได้รับเหล็กไม่เพียงพอกับความต้องการ จะทำให้เกิดภาวะโลหิตจางภาวะโลหิตจางจากการขาดธาตุเหล็กมีลักษณะเม็ดเลือดแดงที่เรียกว่า Microcytichypochromic traits ซึ่งเป็นโรคเลือดชนิดที่มีความผิดปกติในการสังเคราะห์สารฮีโมโกลบินที่สืบทอดต่อกันได้โดยทางพันธุกรรม ตังนั้นในการประเมินภาวะโลหิตจางจากการขาดเหล็ก จึงจำเป็นจะต้องแยกภาวะโลหิตจางที่เกิดจากสาเหตุอื่น ๆ ออกไป
  • การรักษาสมดุลของเหล็ก
    • ร่างกายมีลักษณะจำเพาะหลายประการในการรักษาสมดุลของธาตุเหล็ก คือในภาวะปกติร่างกายจะสูญเสียเหล็กโดยการลอกหลุดของเซลล์ออกจากร่างกายโดยทางอุจจาระ ปัสสาวะและเหงื่อ คือ วันหนึ่ง ๆ จะเสียไปราว 1 – 1.5 มิลลิกรัม เป็นการสูญเสียขั้นพื้นฐาน นอกนั้นร่างกายสามารถนำเหล็กมาใช้ได้อีก เมือเม็ดเลือดแดงหมดอายุ 120 วัน ก็จะแตกตัวทำลายลง เฮโมโกลบินที่มีธาตุเหล็กอยุ่นั้นก็จะออกมาอยู่ในกระแสเลือดและถูกทำลายไป
    • ในการสะสมเหล็ก ร่างกายจะเก็บไว้ได้จำนวนหนึ่งเพื่อนำไปใช้ในช่วงที่ร่างกายต้องกายเหล็กมากขึ้น เช่น ระยะท้ายของการตั้งครรภ์ นอกจากนี้ร่างกายยังสามารถเพิ่มการดูดซึมเหล็กได้ด้วยถ้าเกิดการขาดเหล็กขึ้น